Հայաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի չերևացող եռակողմ հարաբերությունները և հեռանկարները․ երրորդ մաս

Սկիզբը՝ այստեղ

Իսկ հետո տեղի ունեցավ Հնդկաստանի վարչապետ Նարենդրա Մոդիի Ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Աջիտա Կումար Դովալի մեկօրյա «կայծակնային» այցը Թեհրան և նրա հանդիպումներն ու բանակցություններն իրանցի տարբեր բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում՝ իր իրանցի գործընկերոջ՝ ազգային անվտանգության բարձրագույն խորհրդի քարտուղար, փոխծովակալ Ալի Շամխանիի հետ: Այցի և բանակցությունների ավարտին Իրանն ու Հնդկաստանը համատեղ հայտարարություն են տարածել, որը ստորագրել են ծովակալ Շամխանին և խորհրդական Դովալը: Հայտարարության մեջ ասվում է, որ գլոբալ, տարածաշրջանային և երկկողմ իրադարձությունները գնահատելուց հետո կողմերն ընդգծել են երկու երկրների հանձնառությունը ահաբեկչության դեմ պայքարին իր բոլոր ձևերով՝ տարածաշրջանում խաղաղություն, կայունություն և անվտանգություն ստեղծելու համար: Երկու կողմերը նաև հայտարարել են իրենց հանձնառությունը ընդլայնել համագործակցությունը՝ համատեղ լուծելու գլոբալ ու տարածաշրջանային խնդիրները, ընդգծվել է աշխարհում նոր ու ազդեցիկ իրադարձությունների քննարկման անհրաժեշտությունը՝ բազմակողմանիությունն ամրապնդելու համար:

Հայտարարության մեջ կողմերն ընդգծել են երկկողմ, տարածաշրջանային և բազմակողմ ձևաչափերում համագործակցության ամրապնդումը՝ տարածաշրջանային ինտեգրման նպատակով: Երկու երկրները նշել են տրանսպորտը՝ որպես տարածաշրջանային ինտեգրման և հավաքական բարեկեցության հիմնական տարր, ինչպես նաև Չաբահար նավահանգստի նախագիծը՝ որպես երկու կողմերի միջև համագործակցության խորհրդանիշ:

Կողմերը նաև ընդգծել են Ռուսաստանի Դաշնության և Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի այլ շահագրգիռ երկրների հետ համատեղ ջանքերի ավելացման անհրաժեշտությունը՝ գոյություն ունեցող միջանցքներն ավարտելու նպատակով, հատկապես Միջազգային Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային միջանցքը (INSTC) և այլ տրանսպորտային ուղիներ՝ օգտագործել Չաբահար նավահանգիստը (այսինքն՝ Հնդկական օվկիանոսը)՝ որպես տարանցիկ հանգույց տարածաշրջանում: Իրանի և Հնդկաստանի ազգային անվտանգության մարմինների համատեղ հայտարարության մեկ այլ վայրում երկու կողմերն էլ մտահոգություն են հայտնել Աֆղանստանում հումանիտար և տնտեսական իրավիճակի վերաբերյալ և հայտարարել են, որ աջակցում են ներառական կառավարություն ստեղծելուն՝ տարբեր խմբերի, այդ թվում էթնիկ խմբերի նշանակալի մասնակցությամբ: Երկու երկրների ժողովուրդների միջև հարաբերությունների հետագա զարգացման անհրաժեշտության ընդգծումը, հաշվի առնելով երկու ժողովուրդների միջև խոր մշակութային և պատմական կապերը, դարձել է Դովալի և Շամխանիի ստորագրած համատեղ հայտարարության մեջ հատուկ նշված ևս մեկ թեմա: Ինչպես կարելի է նկատել, Հնդկաստանի ռազմական հետախուզության վարչության գլխավոր տնօրեն, գեներալ-լեյտենանտ Դինեշ Սինգհ Ռանի՝ Թեհրան կատարած այցից և նրա հայտարարություններից մեկ շաբաթ էլ չի անցել, և ահա Իրանն ու Հնդկաստանը կրկին աշխարհին տեղեկացրել են, որ իրենք միասին են առաջ գնում՝ ձեռք ձեռքի: Ավելին, Թեհրանն ու Դելին ընդգծում են, որ իրենք գնում են Ռուսաստանի հետ, և որ Կովկասում ընդհանուր շահեր ունեն, որ Իրանն ու Հնդկաստանը պատրաստ են մեծացնել համատեղ ջանքերը՝ նպատակ ունենալով ավարտին հասցնել հատկապես «Հյուսիս-Հարավ» միջազգային տրանսպորտային միջանցքը (INSTC): Թե ինչ են հասկանում Թեհրանում և Հնդկաստանում «Կովկասի երկրներ» ասելով, ինչպես կարծում ենք, հասկանալի է՝ խոսքը Անդրկովկասի պետական կազմավորումների մասին է։ Եվ ուզում ենք հուսալ, որ խոսքը նաև՝ օկուպացված Արցախի Հանրապետության մասին է, թեև փոխծովակալ Շամխանիի և խորհրդական Դովալի հայտարարության մեջ ոչ մի խոսք չկա անմիջականորեն Անդրկովկասի մասին, առավել ևս՝ Արցախի մասին։ Բայց մենք հիշում ենք, որ «Հյուսիս-Հարավ» երթուղու նախագիծը արևմտյան իսրայելա- թուրքական «Արևմուտք-Արևելք» նախագծի ամբողջական հակապատկերն է, ինչը կոնկրետ հայկական հողի վրա արտահայտվում է Անկարա-Բաքու և «փաշիստական» Երևանի նախագծում, որը հայտնի է դարձել որպես «Զանգեզուրի միջանցք»։ Եվ կա հաստատուն համոզմունք, որ այս հայտարարության հրապարակման պահից Իրանն ու Հնդկաստանը հայտնեցին աշխարհին, որ դեմ են ոչ միայն արևմտա-հրեա-թուրքական նախագծին, այլև դեմ են պանթուրքիզմին։ Հետևաբար՝ Իրանն ու Հնդկաստանը դեմ են նաև սիոնիզմին։

Կա ևս մեկ կարևոր համաշխարհային հայեցակետ: Հնդկաստանը իր հետգաղութային գոյության ընթացքում առաջին անգամ որոշեց հարձակողական գործողություններ ձեռնարկել իր վաղեմի թշնամու և ճնշողի՝ Անգլիայի դեմ։ Եթե դիտարկենք մեր կողմից նշած հարավեվրասիական նոր հարթակը, որը բրիտանացիներն ԱՄՆ-ի և Իսրայելի հետ փորձում են կառուցել Բալկաններից մինչև Պակիստան՝ Թուրքիայի օգնությամբ, ապա ակնհայտ հակազդեցություն կա այդ նախագծին։ Միաժամանակ Իրանը ակտիվորեն կխաղա աֆղանական ուղղությամբ՝ թույլ չտալով թուրքերին գոնե որոշակի ազդեցություն ունենալ Աֆղանստանի տարածքում, և ոչ միայն Անդրկովկասում։ Չնայած Թուրքիան ճգնաժամի հենց սկզբում, երբ ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի զորքերը լքեցին Աֆղանստանը, փորձում էր խաղարկել աֆղանական խաղաքարտը։ Որոշվում են ազդեցության նոր գոտիների և մակրոտնտեսական շրջանների ուրվագծերը: Բայց վերջնական եզրակացություններ անելը, իհարկե, վաղ է։

Վերադառնանք հնդիկ խորհրդական Աջիթ Կումար Դովալի թեհրանյան այցին։ Մայիսի 1-ին նրան ընդունել է Իրանի նախագահ Այաթոլլահ Սեյեդ Էբրահիմ Ռաիսին: Իրանի նախագահը բանակցությունների ժամանակ հայտարարել է, որ Իրանն ու Հնդկաստանը կարող են խթան հաղորդել երկկողմ համագործակցությանը, որը թույլ կտա երկու երկրներին ավելի արդյունավետ դեր խաղալ նոր աշխարհակարգում, հաղորդում է իրանական «Իրնա» լրատվական գործակալությունը: Անդրադառնալով անցած տարվա սեպտեմբերին Շանհայի համագործակցության կազմակերպության (ՇՀԿ) 22-րդ գագաթնաժողովի շրջանակներում Սամարղանդում Հնդկաստանի վարչապետ Նարենդրա Մոդիի հանդիպմանը՝ Իրանի նախագահը հայտարարել է, որ երկու երկրների ղեկավարները լի են տնտեսական տարբեր ոլորտներում հարաբերություններն ընդլայնելու վճռականությամբ: Նա նշել է, որ տարածաշրջանային և միջազգային կազմակերպությունները, ինչպիսիք են ՇՀԿ-ն և ԲՐԻԿՍ-ի (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան, Հարավային Աֆրիկա) զարգացող տնտեսությունների խումբը, իրենց ակնառու հզորությամբ և ռեսուրսներով կարող են ազդել փոփոխվող աշխարհի վրա: Նախագահ Ռաիսին նաև հայտարարել է, որ Իրանի և Հնդկաստանի միջև ավելի ակտիվ համագործակցությունը կարող է օգնել տարածաշրջանային խնդիրների կարգավորմանը: Հնդիկ պաշտոնյան, իր հերթին, հայտարարել է, որ աշխարհում մեծ փոփոխություններ են կատարվում, իսկ նոր տեխնոլոգիաներն ավելի ու ավելի են կապում երկրների տնտեսությունները: Դովալը հավելել է, որ իր երկիրը կարծում է, թե այդ գլոբալ փոփոխությունների վրա ազդելու հնարավորություն ունենալու համար անհրաժեշտ է ավելի ակտիվ հարաբերություններ զարգացնել իր հարևանների, մասնավորապես Իրանի հետ: Եվ այդ հայտարարություններն ապացուցում են նաև, որ Թեհրանն ու Դելին լուրջ են տրամադրված և արդեն որոշումներ են կայացրել փոխգործակցության վերաբերյալ, այդ թվում նաև մեր Անդրկովկասում:

Ընդ որում, պետք է հիշել, որ հենց Իրանն էր 2015 թ. մարտին Մոսկվայի անվտանգության միջազգային համաժողովում արդեն առաջարկել էր քառակողմ ռազմական դաշինք ստեղծել Ռուսաստանի, Չինաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի միջև։ Սակայն այն ժամանակ Հնդկաստանի անվճռական դիրքորոշումն  արգելակեց Իրանի հեռանկարային առաջարկների իրագործումը, իսկ հետո հետևեց նաև հնդկա-չինական հարաբերությունների որոշակի վատթարացումը։ Չի բացառվում, որ ԱՄՆ-ի և Անգլիայի «մատուցմամբ», օրինակ, անգլո-սաքսոնները դեռևս ուժեղ ազդեցություն են պահպանում պաշտոնական Դելիի վրա։ Բայց, ինչպես բազմիցս ակնարկել ենք, վերջին տարիներին ամեն ինչ փոխվում է։ Մենք գիտենք մի քանի դեպքեր, երբ Հնդկաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները սրվել են և ոչ միայն (հնդկական) Ջամու և Քաշմիր նահանգի խնդրի, այլև Արցախի և Հայաստանի հետ կապված իրավիճակի պատճառով։ Իսկ Մերձավոր Արևելքում Իրանի և Չինաստանի աճող ազդեցությունը աննկատ չի մնացել հնդիկ քաղաքական գործիչների և զինվորականների կողմից: Բայց եկեք համարձակվենք հենց հիմա հայտարարել, որ շուտով Եվրասիայում գլոբալ փոփոխություններ տեղի կունենան՝ ուղղված Հնդկաստանի և Չինաստանի հարաբերություններում լարվածության նվազեցմանը։ Այն, ինչ հայտարարվեց ի լուր աշխարհի ապրիլի 28-ին, կխրախուսի Եվրասիայի երեք մեծ տերությունների (Ռուսաստան, Չինաստան և Իրան) շատ կողմնակիցների և, համապատասխանաբար, խուճապ կառաջացնի Արևմուտքի կողմնակիցների շրջանում։ Հաշվի առնելով միջպետական հարաբերությունների զարգացման երկարաժամկետ շահերը՝ անհրաժեշտ է ամրապնդել վստահությունը Չինաստանի և Հնդկաստանի բանակների միջև,Դելիում Հնդկաստանի ռազմական գերատեսչության ղեկավար Ռաջնաթ Սինգհի հետ հանդիպմանը հայտարարել է Չինաստանի պաշտպանության նախարար Լի Շանֆուն, հայտնել են Չինաստանի, Ռուսաստանի և Հնդկաստանի առաջատար լրատվական գործակալությունները: Հիշեցնենք, որ վերջերս պարոն Լի Շանֆուն այցով եղել է Մոսկվայում և բարձր մակարդակի բանակցություններ վարել։ «ՉԺՀ-ն և Հնդկաստանը հարևաններ են և զարգացող պետություններ, որոնք կարևոր դեր են խաղում։ Մեր համատեղ շահերի շրջանակը գերազանցում է առկա տարաձայնությունների մասշտաբները։ Իրավիճակը չին-հնդկական սահմանին այժմ ընդհանուր առմամբ հանգիստ է և կայուն։ Հուսով եմ, որ միասնական ջանքերի միջոցով մենք կշարունակենք ամրապնդել վստահությունը երկու երկրների բանակների միջև, որ անհրաժեշտ ներդրում կունենանք չին-հնդկական հարաբերությունների զարգացման գործում»,– Լի Շանֆուի խոսքը մեջբերում է ՉԺՀ պաշտպանության նախարարության մամուլի ծառայությունը։ Չինաստանի ռազմական գերատեսչության ղեկավարը նշել է, որ երկու երկրներն էլ պետք է պատշաճ ուշադրություն դարձնեն սահմանային խնդրի կարգավորմանը։ Նա հիշեցրել է այդ կապակցությամբ Պեկինի և Նյու Դելիի միջև ընթացող խորհրդակցությունները երկու երկրների պաշտպանության և դիվանագիտական ​​գերատեսչությունների մակարդակով։ Լի Շանֆուն ընդգծել է, որ տարաձայնությունները վերացնելիս պետք է հեռատես դիրքեր զբաղեցնել:

Ինչպես տեսնում եք, ընտրված թեման չափազանց խորն է, դժվար թե որևէ մեկը կարողանա ուսումնասիրել դրա բոլոր շերտերը միայն մեկ նյութի կամ մեկ կամ երկու տեղեկատվական հաղորդագրությունների շրջանակներում: Առավելևս, այժմ դժվար է վստահեցնել, թե Հայաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի միջև եռակողմ հարաբերությունները կդառնան դրական գործոն, արդյունավետորեն ազդելով Անդրկովկասում ծավալվող իրադարձությունների վրա։ Կարծում ենք՝ բավականաչափ ցույց ենք տվել, թե որքան «մոտ» են Հայաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի եռակողմ հարաբերություններին Չինաստանն ու Ռուսաստանը, հատկապես իրենց՝ «Մեկ գոտի մեկ ճանապարհ» և «Հյուսիս-հարավ» նախագծերով։ Բայց այսօրվա «Հայաստանի իշխանությունների» կողմնորոշումը դեպի Արևմուտք իրական խոչընդոտ է Իրանի, Չինաստանի, Ռուսաստանի և Հնդկաստանի ծրագրերին։ Առայժմ կարելի է միայն ենթադրել, որ, անկախ ամեն ինչից, Հայաստանի, Իրանի և Հնդկաստանի միջև տեղի են ունենում անուղղակի եռակողմ հարաբերություններ։

Հոդվածի ռուսերեն տարբերակը՝ այստեղ 

Սերգեյ Շաքարյանց