Ադրբեջանի ռազմական գործողությունները համաձայնեցված էին Թուրքիայի և Ռուսաստանի հետ. Թոմաս դե Վաալ

Ադրբեջանի կողմից 2023-ի սեպտեմբերի 19-ի ռազմական գործողություններով ֆորմալ առումով վերջ դրվեց մեծամասնությամբ հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի գոյությանը, տարածք, որն այդ անունով որպես տարածքային միավոր գոյություն ուներ 1923-ից։ Այս մասին Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի հոկտեմբերի 12-ի նիստում հրատապ ընթացակարգով Լեռնային Ղարաբաղում հումանիտար իրավիճակի քննարկման ժամանակ ասաց «Քարնեգի կենտրոնի» Եվրոպայի ավագ գիտաշխատող Թոմաս դե Վաալը։

«Սա մարդկային ողբերգություն է այդ տարածքի բնակչության համար։ Ինչպես գիտեք, գրեթե ողջ հայ բնակչությունը՝ ավելի քան 100 000 մարդ, թերևս սեպտեմբերի 19-ին այնտեղ գտնվողների 99%-ը, ռազմական գործողություններից հետո փախան Հայաստան»,- ասաց նա։

Թոմաս դե Վաալը նշեց, որ սա երկարատև հակամարտություն է, որում ցավոք, վերջնարդյունքը միշտ որոշվել է ուժի, ոչ թե դիվանագիտության միջոցով։ Այդ առումով, սեպտեմբերյան իրադարձությունները Հարավային Կովկասում խաղաղության և հաշտեցման հեռանկարներին հասցված ողբերգական հարված էին։ Ըստ նրա՝ դրանից հնարավոր էր խուսափել, քանի որ դիվանագիտական ակտիվ աշխատանքներ էին ընթանում։

Նա նշեց, որ հանդես գալով գերիշխող դիրքերից՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն ուներ ընտրություն, սակայն սեպտեմբերի 19-ին նա ընտրեց ուժային տարբերակը, ինչը նաև խախտեց արևմտյան առաջնորդների և նրանց նախաձեռնած դիվանագիտական գործընթացի նկատմամբ հավատը և վերջ դրեց Ղարաբաղի հայերի հետ երկխոսությանը։ Ըստ նրա՝ թեև հայ բնակչության միայն փոքր հատվածն է տուժել ռազմական գործողությունների հետևանքով, սակայն ուժի կիրառման սպառնալիքը միանգամայն բավարար էր, որպեսզի գրեթե ողջ բնակչությունն իրեն ապահով չզգա այնտեղ և ստիպված լինի լքել Լեռնային Ղարաբաղը։

«Մենք գիտենք, որ Ադրբեջանի այս ռազմական գործողությունները համաձայնեցված էին Թուրքիայի հետ։ Թեև մենք չգիտենք դետալները, սակայն կարող ենք բավականին վստահ լինել, որ դրանք նաև համաձայնեցված էին Ռուսաստանի հետ, քանի որ ԼՂ-ում գտնվող ռուս խաղաղապահներին հրահանգված էր մի կողմ քաշվել, նրանք ադրբեջանական զորքերին թույլ տվեցին կատարել իրենց գործողությունները, իսկ ռուսական լրատվամիջոցներին հրահանգված էր այդ ռազմական գործողությունների համար մեղադրել Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին, և ոչ թե Ադրբեջանին»,- ասաց նա։

Թոմաս դե Վաալը նշեց, որ այժմ Ադրբեջանն առաջ է քաշում վերաինտեգրման օրակարգը, որի շրջանակում Լեռնային Ղարաբաղի հայերը կարող են վերադառնալ իրենց տներ և դառնալ Ադրբեջանի քաղաքացիներ։ Նա նաև հիշեցրեց, որ Ադրբեջանը չունի երկքաղաքացիություն և նրանք, ովքեր կվերադառնան Լեռնային Ղարաբաղ և կընդունեն Ադրբեջանի քաղաքացիություն, ստիպված կլինեն հրաժարվել ՀՀ քաղաքացիությունից։

«Կարծում եմ, որ միջազգային կազմակերպությունները, ինչպիսին է Եվրոպայի խորհուրդը, պետք է շատ ուշադիր լինեն այսպիսի նախաձեռնության հարցում։ Ի վերջո, մենք պետք է հարց տանք, թե ինչու է սա տեղի ունենում, ինչո՞ւ նախկինում չէր արվում նման առաջարկ, և արվում է միայն միայն բանից հետո, երբ հայ բնակչության 99%-ը հեռացել է Ղարաբաղից»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ Ադրբեջանում ներկայում բնակվող ազգային փոքրամասնությունները լուրջ խնդիրների են բախվում, և քանի դեռ Ադրբեջանը չի փոխել իր քաղաքականությունը ազգային փոքրամասնությունների հարցում, նրանց չի տվել ավելի շատ ազատություններ և իրավունքներ, Լեռնային Ղարաբաղի հայերի ինտեգրման՝ Ադրբեջանի առաջարկը դժվար կլինի իրագործել։

Թոմաս դե Վաալի խոսքով՝ ինտեգրման համար խոչընդոտ է նաև այն, որ ադրբեջանական կրթական համակարգը երեխաներին հղում է միանգամայն բացասական և ատելություն առաջացնող ուղերձներ։ Դպրոցներում երեխաներին սովորեցնում են, որ հայերը վանդալներ են, ահաբեկիչներ են, որոնք 90-ականներին Ադրբեջանի նկատմամբ ցեղասպանություն են իրագործել և այլն։ Ըստ նրա՝ հայաստանյան կրթական համակարգը ևս նույն բանն է անում, թեև ոչ նույն ինտենսիվությամբ և ոչ նույն մակարդակով։

«Առանց կրթական համակարգում, մամուլում և քաղաքական խոսույթում և առհասարակ հայերի մասին ազգային հռետորաբանության մեջ ամբողջական բարեփոխումների, դժվար կլինի պատկերացնել, որ հայերն իրենց ապահով կզգան՝ ապրելով Ադրբեջանի տարածքում»,- ասաց նա։

Թոմաս դե Վաալը նշեց, որ այս ամենին զուգահեռ անհրաժեշտ կլինի նաև, որ ինտեգրման գործընթացը միջազգային ուշադրության ներքո տեղի ունենա, թեև այստեղ ևս Ադրբեջանը ապակառուցողական դիրքորոշում է ունեցել․ տարիներ շարունակ կոչեր են հնչել, որպեսզի միջազգային փաստահավաք և մշտադիտարկող խմբերին թույլ տրվի այցելել Լեռնային Ղարաբաղ, սակայն Ադրբեջանը մերժել է դրանք, թեև 2020-ից առաջ այդ առաջարկների մի մասին չի համաձայնել նաև Լեռնային Ղարաբաղը։

Ըստ նրա՝ Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակման ժամանակ ԵԽԽՎ-ն նույնպես կոչ էր արել, որպեսզի Ադրբեջանը թույլ տա փաստահավաք խմբի այցը Լեռնային Ղարաբաղ, սակայն Ադրբեջանը մերժել է։ Դե Վաալը նաև նշեց, որ ԱՄՆ երկու դեսպաններ խնդրել են, որպեսզի իրենց թույլ տրվի այցելել Նախիջևանում Ջուղայի հայկական գերեզմանատուն, որը հիմնահատակ ավերվել է, սակայն Ադրբեջանը դրանք ևս մերժել է։ Նրա խոսքով՝ սա ևս հարցեր է առաջացնում ԼՂ-ում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանության վերաբերյալ։

Թոմաս դե Վաալը նշեց, որ Ադրբեջանն ընտրություն ուներ՝ ունենալ ուժեղ հարևան ի դեմս Հայաստանի, որը գործընկեր կլիներ Ադրբեջանին, կկարգավորեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, կնվազեցներ կախումը Ռուսաստանից և կամրապնդեր տարածաշրջանային համագործակցությունը, կամ ունենալ թույլ Հայաստան, որը Թուրքիայի հետ ունի փակ սահմաններ, շատ մեծ կախման մեջ է Ռուսաստանից և անկայուն է։

«Ցավոք, Ադրբեջանն ընտրեց երկրորդ տարբերակը  և կարծես փորձում է թուլացնել Հայաստանը»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ սեպտեմբերի 19-ից հետո Ադրբեջանը շարունակում է իր հռետորաբանությունը, խոսում է Հայաստանի ներսում ադրբեջանական էքսկլավների մասին, այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցք»-ի մասին, և ամենակարևորը՝ Հայաստանն անվանում է Արևմտյան Ադրբեջան և պահանջում, որպեսզի նախկինում Հայաստանում բնակվող ադրբեջանցիներն իրավունք ունենան վերադառնալ Հայաստան։ Նրա խոսքով՝ այս հարցերին պետք է համապարփակ լուծում տրվի, քանի որ Ադրբեջանում ևս շատ հայեր են բնակվել նախկինում, որոնք նույնպես տեղահանվել են անցած դարում։