Խաղաղության պայմանագիր Երևանի և Բաքվի միջև. ո՞ր երկրներին է այն սպասարկում
Խաղաղության թեման կարող է առաջին հայացքից անտեղի թվալ։ Չէ՞ որ աշխարհում և տարածաշրջանում Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղության համաձայնագրով պետք է որ շահագրգռված լինեն բոլորը: Բոլորը, ովքեր ինչ-որ շահեր ունեն, ովքեր այս կամ այն կերպ ներգրավված են տարբեր գործընթացների մեջ։ Այսինքն՝ Արևմուտքի երկրները (գազ են «մղում»…), Իրանը, Ռուսաստանը (նրանք ունեն իրենց շահը, քանի որ Իրանը պատրաստվում է ամրապնդել տնտեսական համագործակցությունը ԵԱՏՄ-ի միջոցով և այլն), Թուրքիան («աշխատում են» «թյուրքական աշխարհի» ինտեգրացիայի ուղղությամբ): Եվ հատկապես նրանք, ովքեր անմիջականորեն ներգրավված են հակամարտության մեջ, այսինքն՝ հայերը և կովկասյան թաթարները:
Բայց այս թեմայի արդիականությունը ևս մեկ անգամ ընդգծվում է նրանով, որ Ալիևի ֆաշիստական ռեժիմը դեկտեմբերի 12-ից իրականացնում է Արցախի Հանրապետության ամբողջական շրջափակում, ավելի ճիշտ՝ Արցախի Հանրապետության մնացորդի, որի տարածքի 75 %-ը 2020 թվականի նոյեմբերի 9-10-ից հետո բռնագրավել են պանթուրքիստները: Ուստի մենք նյութը դասական «գիտական»» ձևով չենք ներկայացնի այսինքն՝ ներածություն, հիմնական մաս, փաստարկներ, եզրակացություն․ ամեն ինչ մակերեսին է: Եվ այստեղ չհասկանալու համար գերջանքեր պետք չեն, որ դա պայմանավորված է նրանով, թե ինչպիսին կլինի խաղաղության համաձայնագիրը, ինչ պայմաններով այն կստորագրվի, վերջապես, թե ինչ կլինի գրված խաղաղության համաձայնագրում։
Համաձայնենք՝ այն պայմաններում, երբ օկուպացված է նաև Հայաստանի տարածքը (և դեռ պարզ չէ՝ 100, թե 1 հազար քառակուսի կիլոմետր…) և Արցախի տարածքի 75%-ը, խաղաղության ցանկացած համաձայնագիր քիչ թե շատ կաշխատի միայն այդ դեպքում, եթե տեքստը պարունակում է օկուպացիան վերացնող, Հայաստանի և Արցախի ապաշրջափակումը երաշխավորող կետեր։ Նկատի ունենալով, որ կովկասյան թաթարները ցրտաշունչ ձմռանը դադարեցրել են բնական գազի մատակարարումը Արցախ (երեկ՝ դեկտեմբերի 16-ի վերականգնվեց-խմբ), պետք է լինեն նաև երաշխիքներ, որ ոչ ոք չի ոտնահարի արցախահայության՝ իր հողի վրա ապրելու իրավունքը, էլ չեմ խոսում անվտանգության մասին։ Այն գոտիներում, որտեղ պատերազմը շարունակվում է, և՛ Արցախում, և՛ Հայաստանում, նորմալ և անվտանգ կյանքի մասին խոսք լինել չի կարող։ Բայց, ի վերջո, այս ամենն ընդգծում է, որ եթե առկա իրավիճակը պահպանվի, և եթե պատերազմի վերսկսման մշտական սպառնալիքը պահպանվի, ապա նման պայմաններում խաղաղությունը չի կարող ձեռնտու լինել ո՛չ Հայաստանին, ո՛չ Արցախին։ Ըստ էության, 1991 թվականի դեկտեմբերի 31-ին սկսված Արցախյան առաջին պատերազմի հիմնական պատճառը հենց այսպիսի պայմաններն էին։ Հայերը պարզապես ապաշրջափակել են Արցախը և չեզոքացրել հակառակորդի բազմաթիվ կրակակետեր, որտեղից շարունակաբար գնդակոծվում էին Արցախի և Հայաստանի խաղաղ բնակավայրերը՝ հայերին զրկելով իրենց քաղաքներում, գյուղերում և տներում կյանքի և անվտանգության իրավունքից։ Ուստի, հաշվի առնելով, որ կովկասյան թաթարների և Թուրքիայի վրա ապաշրջափակման ոչ մի կոչ որևէ ազդեցություն չի թողնում, մենք պետք է հաշվի առնենք, որ վաղ թե ուշ ստիպված ենք լինելու պանթյուրքիստներին ուժով պարտադրել խաղաղություն…
Ի դեպ, սա վերաբերում է նաև Իրանին և Ռուսաստանին։ Թեհրանը և Մոսկվան ըստ էության մերժում են խաղաղ բանակցությունների «միջանցքային տրամաբանությունը»,
ինչը միջազգային և տարածաշրջանային արենաներում թմբկահարում են Թուրքիան և կովկասյան թաթարները։ Ասել է թե՝ ԱՄՆ, Արևմուտք, Իսրայել և, իհարկե, թուրքեր։ Զարմանալի չէ, որ այս տեքստը ընդհանուր և փոխաբերական իմաստով կոչվում է «Վաշինգտոնյան փաստաթուղթ»: Իրանն ու Ռուսաստանը չեն ընդունում Արևմուտքի ու պանթուրքիստների թելադրանքը: ՌԴ ԱԳՆ Մոսկվայի միջազգային հարաբերությունների պետական ինստիտուտի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Նիկոլայ Սիլաևը ամենահաջողն է ձևակերպել այս դիրքորոշումն օրերս. «Ինձ մի քիչ զարմացրել է Եվրամիության դիրքորոշումը Ադրբեջանի և Հայաստանի հետ բանակցություններում։ Այս դիրքորոշումն ակնհայտորեն ձեռնտու է Բաքվին, թեև կարծես թե դրա կարիքը չկա։ Մեկ է՝ Ադրբեջանը չի կարող բավարարել Եվրոպայում էներգետիկական բոլոր կարիքները։ Ընդ որում, նա դեռևս գերշահույթներ է ստանում թանկացումների շնորհիվ։ Այդ իսկ պատճառով ես չեմ կարծում, որ էներգակիրներն այդքան սպառիչ պատճառ են այն ամենի, ինչին մենք ականատես ենք… Եթե Սյունիքով և Լաչինով ճանապարհի կարգավիճակը հավասարեցվում է, դա նշանակում է, որ Նախիջևանի և Ղարաբաղի կարգավիճակը հավասարեցվա՞ծ է։ Չգիտեմ, ես այս հարցը տվել եմ Բաքվում ու ինձ չեն պատասխանել։ Բացի դրանից, Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների ստորագրած եռակողմ հայտարարությունն ամեն ինչ ասում է Լաչինի միջանցքի մասին։ Այդպե՞ս է։ Հստակ պատճառներ կան, թե ինչու ենք պահանջում դադարեցնել Ստեփանակերտից Հայաստան տանող մայրուղու փակումը: Բայց սա բավականին տարօրինակ փոխանակում է, քանի որ Ռուսաստանին անհրաժեշտ է, որպեսզի տարածաշրջանի բոլոր հաղորդակցությունները ապաշրջափակվեն, այլ ոչ թե Ադրբեջանից Նախիջևան տանող մեկ ճանապարհ։ Եթե բացել, ապա բոլորը»։
Սկզբունքորեն նույն դիրքորոշումն ունի նաև Իրանը, որի բարձրաստիճան պաշտոնյաները բազմիցս հիշեցրել են պանթուրքիստներին և Արևմուտքին, որ Հայաստանում կան միայն պատմական իրանական ավանդական հաղորդակցություններ, ոչ թե արևմտյան կամ թուրքական։ Օրինակ, Իրանի նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Մոհամմադ Ջամշիդին նոյեմբերին ԻՌՆԱ-ին հայտնել էր, որ Հայաստանի վարչապետը հրավիրվել է այցելել իսլամական երկիր Իրանի նախագահի հետ երկկողմ բանակցությունների նպատակով՝ հավելելով, որ Հայաստանը աշխարհաքաղաքական առումով համարվում է Կովկասի կարևոր երկրներից մեկը։ Մեջբերում ԻՌՆԱ-ից. «Ավելին, փորձագետների կարծիքով, ուղևորությունը կարող է ունենալ մեկ այլ նշանակություն, որը կարող է լինել խորհրդակցություններ Հայաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև թշնամանքը դադարեցնելու վերաբերյալ, քանի որ Թեհրանը բազմիցս ընդգծել է, որ Իսլամական Հանրապետությունը դեմ է կովկասյան տարածաշրջանում սահմանների ցանկացած փոփոխության՝ կոչ անելով դիվանագիտական լուծում տալ Երևանի և Բաքվի երկարամյա թշնամությանը»։
Ուզենք-չուզենք՝ չենք կարող շրջանցել այս հարցը և չխոսել Իրանի և նրա շահերի մասին։ Հայաստանը, ավելի ճիշտ, Սյունիքի մարզն ուղղակիորեն սահմանակից է
Իրանին, և դրանով ամեն ինչ ասված է… Դե, սա սկզբունքորեն նշանակում է նաև Արցախ։ Սև ծով տանող ամենակարճ ճանապարհը (Իրանի տեսակետից) անցնում է Հայաստանով՝ Սյունիքով։ Հաշվի առնելով մի քանի տարի առաջ Իրանի ընտրած ռազմավարությունը՝ իրանական շահերի (այդ թվում՝ երկարաժամկետ անվտանգության ոլորտում) ծայրահեղ անհրաժեշտությամբ պայմանավորված՝ «միջանցքի» ստեղծումը, այսինքն՝ անխափան ռազմավարական հաղորդակցություն Պարսից ծոցի և Սև ծովի միջև, ինչպես նաև այն, որ նախագահ Մահմուդ Ահմադինեժադի ժամանակներից Իրանը որոշել է, որ Պարսից ծոցի «միջանցքը»՝ Սև ծովը ոչ մի դեպքում չի կարող վերահսկվել օտար և թշնամական ուժերի կողմից (իսկ դա մեր դեպքում Թուրքիան է և Բաքվի ռեժիմը, որոնք վերահսկվում են ՆԱՏՕ-ի/ԱՄՆ-ի, Անգլիայի և Իսրայելի կողմից) և, հետևաբար, պետք է անցնի Հայաստանով։ Այսինքն՝ Սյունիքով։ Կարծիքով, ամեն ինչ ակնհայտ է։
Այսպիսով, հիշեցնենք և ևս մեկ անգամ շեշտենք, որ Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղության համաձայնագրի «վաշինգտոնյան փաստաթուղթը» չի բավարարում և չի կարող բավարարել ոչ հայերին (Հայաստանին և Արցախին), ոչ Իրանին, ոչ Ռուսաստանին։ Հետևաբար, այս տեսքով խաղաղության համաձայնագիրը համապատասխանում է միայն Արևմուտքի, Թուրքիայի և Ալիևի ռեժիմի շահերին։ Ասել է թե նաև Իսրայելին, սիոնիստներին։
Մեր նպատակը առաջարկություններ անելը չէ, ասենք, Իրանի և Ռուսաստանի իշխող շրջանակներին։ Բայց նորմալ մարդիկ, տեսականորեն, պետք է ամեն ինչ անեն, որ Երևանի և Բաքվի միջև կնքվի խաղաղության այնպիսի պայմանագիր, որը կբխի և ձեռնտու կլինի առաջին հերթին հենց ռազմական գործողությունների գոտիներում բնակեցված ժողովուրդների շահերից, իսկ հետո նաև՝ Իրանի և Ռուսաստանի՝ որպես երկրներ, որոնց միջև երկու պատերազմների հետևանքով 19-րդ դարի առաջին քառորդում որոշվեց Արաքս գետից հյուսիս գտնվող բոլոր հողերի ճակատագիրը։
Սերգեյ Շաքարյանց
