Փետրվարի 13-ին մարդիկ տուն են տանում եկեղեցում վառված կանթեղները, որով վառում են իրենց խարույկները

Փետրվարի 14-ին Հայ Առաքելական Եկեղեցին նշում է Տեառնընդառաջի տոնը։ Տոնի առթիվ բոլոր եկեղեցիներում մատուցվելու է Սուրբ Պատարագ` բաց Խորանով։ Արարատյան Հայրապետական թեմի եկեղեցիներում Սուրբ Պատարագը կմատուցվի ժամը 10.30-ին։

Ավարտին կատարվելու է Նորապսակների օրհնության կարգ, քանի որ Ն.Ս. Օ. Տ. Տ Գարեգին Երկրորդ Ամենայն Հայոց Հայրապետի տնօրինությամբ տոնը հռչակված է նորապսակների օրհնության օր։

Տեառնընդառաջն անշարժ տոն է, քանի որ նշվում է Սուրբ Ծննդյան օրվանից` հունվարի 6-ից հետո 40-րդ օրը։

Տերունի այս տոնն ամեն տարի սկսվում է նշվել նախատոնակով` նախորդ օրը երեկոյից։

Փետրվարի 13-ին` երեկոյան ժամերգությունից հետո, մարդիկ իրենց տուն են տանում եկեղեցում վառված կանթեղները, որով վառում են իրենց խարույկները։

Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ գերաշնորհ Տեր Նավասարդ արքեպիսկոպոս Կճոյանի օրհնությամբ թեմի մի շարք եկեղեցիների բակերում եւս վառվելու են խարույկներ, կազմակերպվելու է ազգային երգ ու պարով միջոցառումներ։

Ղուկաս ավետարանիչը նշում է, որ երբ ծիսական մաքրության ժամանակը լրացավ, Հովսեփն ու Մարիամը մանուկ Հիսուսին տարան տաճար` Տիրոջն ընծայելու` ըստ մովսիսական օրենքի: Այստեղ էր Սիմեոն անունով արդար ու բարեպաշտ ծերունին, ում խոստացված էր մահ չճաշակել, մինչև տեսներ աշխարհի ու մարդկության Փրկչին: Նա ընդառաջ է ելնում Մանուկ Հիսուսին և այստեղից էլ՝ «ելանել ընդ առաջ Տեառն» արտահայտությունը: Ահա ավետարանական այս պատմությունն էլ քրիստոնեական այս գեղեցիկ տոնի հիմքն է, երբ Սիմեոն ծերունու օրինակով մենք դուրս ենք գալիս Տիրոջն ընդառաջ:

Որոշ տեսակետների համաձայն այս տոնի արմատները և կրակ վառելու սովորույթն ավելի հին են և գալիս են նախաքրիստոնեական շրջանից` կապված կրակի պաշտամունքի հետ: Իսկ քրիստոնեական ընկալումով Տեառնընդառաջի կրակը խորհրդանշում է Ճշմարիտ Լույսը, և եկեղեցին արգելում է հեթանոսական իմաստով կրակավառությունը: Քրիստոսն է աշխարհի լույսը, և այդ խորհրդով ենք մոմեր վառում, տուն տանում: Ճանաչելով Կենդանի Արեգակին և Լույսին` մենք մեր ընծայումն ուղղում ենք Քրիստոսին, ոչ թե հեթանոսական կրակին:

Տեառնընդառաջն ինչպես անցյալում, այնպես էլ այսօր շարունակվում է նշվել մեծ շուքով, ուրախությամբ ու հանդիսություններով: Սակայն հայ իրականության մեջ Տեառնընդառաջի տոնակատարության՝ գոյություն ունեցած ազգային պատկերացումներից, սովորույթներից, ավանդություններից ոչ բոլորն են պահպանվել այսօր:

Տոնը հայոց կենցաղում հայտնի էր տարբեր անվանումներով` «Տօռոնջ-տօռոնջ» (Ղազախ), «Տառինջ-տառինջ» (Հին Ջուղա), «դըրընդեզ» (Վաղարշապատ) և այլն: Սակայն առավել տարածված էր «Տրընդեզ» անվանաձևը, որը պահպանվել է մինչ օրս:

Կենցաղում տոնի ամենատարածված բաղադրիչը ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունն է, որը սկսվում էր փետրվարի 13-ի երեկոյան՝ ժամերգությունից հետո, երբ կատարվում է նախատոնակ:

Խարույկը պատրաստում էին եկեղեցիների բակերում, տներում (սովորաբար՝ երդիկների վրա), փողոցներում, դաշտերում և այգիներում: Հիմնականում առաջնությունը տրվում էր եկեղեցու կամ ավագանու խարույկներին: Ղազախի գյուղերում, օրինակ, դեզը վառվում էր միայն եկեղեցու մոտ: Հին Ջուղայում փշե դեզը եկեղեցու գավթում պարտավոր էին պատրաստել նույն տարում պսակված երիտասարդները: Անվանի ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը նշում է, որ Գանձակի գավառում նորապսակները ցրտենի ծառի ճյուղեր էին բերում և եկեղեցու բակում դարսում (քանի որ հավատում էին, որ Քրիստոսին ծնված ժամանակ այդ ծառի ճյուղերով են փաթաթել): Եթե երիտասարդներից մեկը զլանում էր այդ պարտականությունը կատարել, քահանան նրանից տուգանք էր վերցնում: Երբ քահանան, կատարելով կարգը, իր մոմով առաջինը վառում էր դեզը, վառում էին նաև շարքի կանգնած նորապսակները, և այլևս ոչ ոք: Այլ վայրերում ևս դեզը վառելու իրավունքը քահանայից հետո դարձյալ նորապսակներինն էր:

Ամուսինները երեք անգամ պտտվում էին խարույկի շուրջ, երեքական անգամ թռչում դռնատունջի վրայից, երեխաներն էլ, մի հավ գրկած, կանգնում էին խարույկի շուրջ, որպեսզի մեծ պասին հավերը հաճախ ձու ածեն:

Բանահավաք Քաջբերունին նշում է, որ դեզի վրայով ցատկելը նրա համար էր, որպեսզի ազատվեին ամեն տեսակ «չլավից»` ոչ լավից, վատից: Մի քանի օրվա ծննդաբերած կնոջը նույնպես թռցնում են կրակի վրայով, որպեսզի քառասունքից ազատվի: Չարից ազատվելու համար կրակով այրում էին իրենց շորի որևէ մասը (Դարալագյազի գաղթական ժողովուրդ):

Բանահավաք Բենսենը նշում է, որ Բուլանըխ կամ Հարք գավառում երեխաները, իրենց «տրնդեզի» երկար ավելները բռնած, երգում էին.

Տէրնդէզ` դարմանը կես,

Առնեմ զչուան, ելնամ ի դէզ….

Եվ վառելով ավելը` դնում տանիքների վրա:

Եթե տանը հիվանդ կար, նրան հանում էին տանիք՝ «սուրբ դեզի» մոտ, որպեսզի շուտ ապաքինվի:

Դեզերն առանց բացառության պետք է լինեին յուրաքանչյուր տան տանիքի վրա: Դեզի վրայով ցատկելուց հետո երիտասարդի բարեկամները բերում էին խոնչան` հարսի համար տեսակ-տեսակ ուտելիքները (Հին Ջուղա): Այնուհետև դեզից վերցնում էին կիսաայրված փայտ և տանելով տուն` մի ապահով տեղ դնում (Ղազախ): Խարույկից նաև մի կրակ տանում էին տուն և վառում երեկոյի մոմը, որպեսզի «բախտը տան վրա լինի»: Որոշ վայրերում մոխիրը պահում, սուրբ Սարգսի փոխինձի հետ խառնում և երբ կարկուտ էր գալիս, դեպի երկինք էին փչում, որպեսզի կարկուտը դադարի, կամ էլ շաղ էին տալիս բաղերի վրա, որպեսզի չկարկտահարվեն: Ինչպես նշում է ազգագրագետ Ե. Լալայանը՝ Գանձակի գավառում մոխիրը ջրի մեջ լուծում և խմեցնում էին ծննդկանին, որ հեշտությամբ ազատվի, հիվանդին՝ որ առողջանա, լցնում էին հավաբնում, որ հավերը հաճախ ձու ածեն: Համշենցի հայերը մոխիրը եկեղեցուց իրենց տուն էին տանում, որ ցավացող տեղը քսեն: Որոշ վայրերում խարույկի մոխիրը թափում էին տան չորս անկյուններում, որպեսզի օջախը «բարաքյաթով» լինի: Կանայք ջրում լուծված մոխիրը նաև լցնում էին կճուճների մեջ, որպեսզի դրանք առատ լինեն:

Նշենք, որ երեկոյան ժամերգությունից հետո ցորենից, գարուց, կորեկից, ոսպից ու սիսեռից պատրաստում էին ավանդական խեծաղը (աղանձը), որը նշանված աղջկա ծնողները նվիրում էին փեսացուին, միաժամանակ, չմոռանալով նաև վերջինիս նվերները (սովորաբար՝ գոտի, գդակ, թաշկինակ և այլն): Հարսնացուի ու փեսացուի անուններով հաճախ խնամիներն աղանձափոխանակություն էին կատարում:

Ազգագրագետ Սամվել Մկրտչյանը նշում է, որ բազմազան էին նաև տոնին կատարվող գուշակությունները: Դեզի ծուխը որ կողմ որ թեքվեր, այդ ուղղությամբ էլ համայնքի բանիմաց ավագները ճշտում էին տվյալ տարվա ընթացքում սպասվելիք հաջողության ճանապարհը: Ջավախքում ասում էին, որ եթե «ծուխը հարավ կամ արևելք է գնում, բերքը լավ է լինելու, իսկ եթե հյուսիս կամ արևմուտք՝ վատ»: Երեկոյան նաև հրացաններ էին արձակում, և արձակման ձայնից որ կողմ որ փախչում էին շները, այդտեղից հողի առատություն էր սպասվում (Դարալագեազ):

Հնում հավատում էին, որ տոնի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար և կրակոտ պետք է լինի, քանի որ «կրակի հետ էր ծնվում»:

Այսպիսով, հայոց կենցաղում Տրընդեզի ավանդական ծիսահամալիրի մաս էին կազմում տոնածիսական ուտեստը, նորապսակների ազգականների փոխայցելություններն ու նվիրատվությունները և ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունները, գուշակությունները, որոնց միջոցով ակնկալվում էր սպասվող բերքի առատություն, անձնական երջանկություն և բոլոր տեսակի հիվանդություններից ձերբազատում: