Ռուսաստան-Արևմուտք հակամարտությունը Թուրքիային կարող է փակուղի նետել

Մերձավոր Արևելքում կրկին արդիական է դարձել Թուրքիայի հեռանկարների թեման՝ Ուկրաինայում իրավիճակի սրման հետ կապված։ Միանգամայն հասկանալի է Մերձավոր Արևելքի երկրների, առաջին հերթին՝ արաբական պետությունների շահագրգռությունը Թուրքիայի հավանական ճակատագրի նկատմամբ։ Թուրքերը ահաբեկում են Սիրիան ու Իրաքը, թուրքերը «հովանավորում են» Սաուդյան Արաբիայի գլխավորած կոալիցիայի ագրեսիան Եմենի դեմ։ Վերջապես, թուրքերը փաստացի գրավում են Լիբիայի կեսը և դիվերսիոն գործողություններ են իրականացնում Լիբանանի շիաների դեմ։

Մենք առանձնացրել ենք եգիպտացի հայտնի փորձագետ Սայիդ Աբդել-Մեգիդի հոդվածը, որը հրապարակվել է մարտի 3-ին եգիպտական Ahram online էլեկտրոնային պարբերականում։ Հոդվածն ամբողջությամբ նվիրված է Ռուսաստանի՝ Ուկրաինայի և Արևմուտքի հետ հակամարտությունում Թուրքիայի դիրքորոշմանը, այսինքն՝ նախևառաջ ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի հետ։ Համոզված ենք, որ Հայաստանի քաղաքացիները հետաքրքրությամբ կկարդան եգիպտացի փորձագետի կարծիքը։

Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանը լավ գիտի, թե որքան կործանարար կարող է լինել Ռուսաստան-Ուկրաինա պատերազմը իր երկրի առանց այն էլ հիվանդ տնտեսության համար, գրում է Սայեդ Աբդել-Մեգիդը։ Միայն ներխուժման առաջին օրը թուրքական լիրան ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ ընկավ ավելի քան 5%-ով։ Իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության (AKP) և անձամբ նախագահի ժողովրդականությունը նվազել էր էներգիայի և պարենային ապրանքների գների կտրուկ աճի ֆոնին: Միևնույն ժամանակ Թուրքիան երկար ու սերտ քաղաքական կապեր ունի Ռուսաստանի հետ։ Էրդողանը և նրա ռուս գործընկերը սերտորեն աշխատել են արտաքին քաղաքականության մի շարք հարցերի շուրջ՝ Սիրիայից և Լիբիայից մինչև Անդրկովկասում հակամարտությանը, նույնիսկ եթե նրանք կանգնած են եղել բարիկադների հակառակ կողմերում: Նրանք նաև շատ ընդհանրություններ ունեն՝ առաջնորդության ոճեր, աշխարհայացքներ, որոնք ձևավորվել են իրենց անիրեդենտիստական ​​նախագծերով և ընդհանուր վերաբերմունք լիբերալ դեմոկրատական ​​Արևմուտքի նկատմամբ: Նրանք, իհարկե, միակարծիք են այս կողմից [Արևմուտքից] պատժամիջոցների հարցում։

Զարմանալի չէ, որ փորձելով թուլացնել լարվածությունը Ուկրաինա ռուսական ներխուժման նախաշեմին, Անկարան կենտրոնացել է այս խնդրի վրա: Շաբաթներ շարունակ թուրքական առաջատար լրատվամիջոցները զգուշացնում էին, որ Մոսկվայի դեմ պատժամիջոցների էսկալացիան հակադարձ արդյունք կունենա: Նախագահի խոսնակ Իբրահիմ Կալինը «Die Welt»-ին տված հարցազրույցում ուղիղ հայտարարել է. «Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցներն անօգուտ են։ Դուք միայն հետաձգում եք խնդիրները»: Նա հավելել է, որ «Ռուսաստանը ՆԱՏՕ-ի կողմից վտանգ է զգում», ուստի անհրաժեշտ են «նոր կանոններ և սկզբունքներ», որպեսզի և՛ Ռուսաստանը, և՛ Արևմուտքը «իրենց ապահով զգան»։ Այս դիրքորոշման վրա, բնականաբար, ազդեց Թուրքիայի փորձը ամերիկյան պատժամիջոցների հետ կապված՝ ռուսական С-400 հրթիռային համակարգերի գնումից հետո։ Սակայն Անկարային ավելի շատ մտահոգում է Ռուսաստանի նկատմամբ պատժամիջոցների տնտեսական ազդեցությունը: «Ռուսաստանի դեմ կիրառվող ցանկացած պատժամիջոցներ բացասաբար կանդրադառնան Թուրքիայի տնտեսության վրա», – «Cumhuriyet» թերթին տված հարցազրույցում նախազգուշացրել է ՆԱՏՕ-ում 2013- 2018 թթ․ Թուրքիայի մշտական ​​ներկայացուցիչ Ֆաթիհ Ջեյլանը։ – Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցների շրջանակը շուտով կարող է ընդլայնվել, և Թուրքիայից կարող են պահանջել համապատասխան քայլեր ձեռնարկել։ Թե Թուրքիան ինչպես իրեն կպահի այս իրավիճակում, պետք է մանրամասն քննարկել։ Իրավիճակը կարող է նեղացնել Թուրքիայի դիվանագիտական ​​դաշտը և նրան անկյուն քշել… Ուստի Թուրքիան պետք է շատ զգույշ գործի»։

Տնտեսական առումով Թուրքիան խրված է ուկրաինական մուրճի ու ռուսական զնդանի արանքում։ Ռուսաստանի հետ այն ունի տարեկան 34,7 միլիարդ դոլար առևտրի ծավալ, իսկ Ուկրաինայի հետ՝ 7,4 միլիարդ դոլար: Թուրքիան 33,6 տոկոսով կախված է Ռուսաստանից բնական գազի մատակարարման հարցում, և երկու երկրներն էլ Թուրքիայի համար սննդի և զբոսաշրջության կարևոր աղբյուրներ են: 2021 թվականին Թուրքիա այցելած զբոսաշրջիկների՝ համապատասխանաբար 15%-ը և 8%-ը ռուսներ և ուկրաինացիներ են եղել։ Մյուս կողմից, Կիևը դարձել է թուրքական «Բայրաքթար» անօդաչու սարքերի հիմնական ներկրողը, ինչի հետևանքով Ռուսաստանը մեղադրում է Անկարային ուկրաինական ռազմատենչությունը սնուցելու մեջ: Հետևաբար, ի սարսափ Անկարայի, Թուրքիայի զսպվածության նկատմամբ աճում է ճնշումը: «Թուրքիան չպետք է չեզոք մնա», – ասել է Անկարայում Ուկրաինայի դեսպան Վասիլի Բոդնարը, իսկ Կիևը պաշտոնապես խնդրել է Անկարային փակել Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցները ռուսական ռազմանավերի համար։ Անկարան մերժել է խնդրանքը։ Փետրվարի 25-ին «Hurriyet» թերթին տված մեկնաբանությունում Թուրքիայի արտգործնախարար Մևլութ Չավուշօղլուն հայտարարել է, որ Թուրքիան պարտավոր է միջազգային իրավունքի համաձայն թույլ տալ ռուսական ռազմանավերին անցնել այդ նեղուցներով։ 1936 թվականի Մոնտրոյի Կոնվենցիայի համաձայն՝ Թուրքիան իրավունք ունի սահմանափակել ռազմանավերի անցումը նեղուցներով պատերազմի ժամանակ կամ սպառնալիքի դեպքում, սակայն հակառակ դեպքում Կոնվենցիան երաշխավորում է խաղաղ պայմաններում քաղաքացիական նավերի ազատ անցումը և սահմանափակում այն ​​ռազմանավերի անցումը, որոնք չեն պատկանում են սևծովյան պետություններին։

Թուրքական ողջ քաղաքական վերնախավը համակարծիք է, որ Անկարան պետք է խստորեն պահպանի Մոնտրոյի Կոնվենցիայի պայմանները։ «Սա պատերազմ չէ», – ասաց ընդդիմադիր Ժողովրդահանրապետական ​​կուսակցության անդամ Ալի Օզթունչը (CHP): «Հաշվի առնելով մեր տնտեսության ներկայիս փխրունությունը՝ առաջնահերթությունը պետք է տրվի մեր երկրի վրա ճգնաժամի հնարավոր ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելուն»,- ասվում է ընդդիմադիր «Լավ» կուսակցության հայտարարության մեջ։

Փետրվարի 27-ին, Չավուշօղլուն հաստատել է իր երկրի մտադրությունը՝ գործել հստակ և թափանցիկ՝ համաձայն Մոնտրոյի Կոնվենցիայի սկզբունքներին։ Այնուամենայնիվ, նա մի կարևոր փոփոխություն ավելացրեց հռետորաբանության մեջ, որը թույլ է տալիս Թուրքիային կիրառել 1936 թվականի Մոնտրոյի Կոնվենցիայի հոդվածները, որոնք թույլ են տալիս պատերազմի ժամանակ սահմանափակել ծովային տարանցումը Դարդանելի և Բոսֆորի միջով: Մինչ այս պահը Անկարան ձեռնպահ էր մնում «պատերազմ» եզրույթն օգտագործելուց։ Կիրակի ամեն ինչ փոխվեց։ «Սկզբում դա ռուսական հարձակում էր, և մենք այն գնահատեցինք փորձագետների, զինվորականների և իրավաբանների օգնությամբ,- այդ օրը CNN Türk հեռուստաալիքին ասել է Չավուշօղլուն: – Հիմա այն վերածվել է պատերազմի։ Սա ռազմական գործողություն չէ. դա պաշտոնապես պատերազմական վիճակ է»:

Այնուամենայնիվ, նա հոգ տարավ հիշեցնել Մոնտրոյի Կոնվենցիայի հոդվածը, որտեղ ասվում էր, որ «պատերազմող տերություններին պատկանող ռազմանավերը, անկախ նրանից՝ սևծովյան տերություններ են, թե ոչ, որոնք անջատվել են իրենց բազաներից, կարող են վերադառնալ այնտեղ»։ Չավուշօղլուն ընդգծել է, որ այս հարցի վերաբերյալ տեքստը պարզ է. «Ոչ մի չարաշահում չպետք է լինի։ Նավը չպետք է մասնակցի պատերազմին այն հաղորդագրությունից հետո, թե նա անցնում է Բոսֆորով՝ բազա վերադառնալու համար»։ Այս դրույթը Անկարային որոշակի հնարավորություն է տալիս խուսափելու Պուտինի զայրույթից, որը նա զգաց կտրուկ տնտեսական բոյկոտի տեսքով այն բանից հետո, երբ 2015 թվականին Սիրիայի տարածքում ռուսական Սու-24-ը խոցվեց: Մյուս կողմից, վերը նշված դրույթը չի տարածվում Սև ծովից դուրս եկող ռուսական նավերի վրա։ Կարո՞ղ է Թուրքիան հանկարծակի կիրառել Մոնտրոյի Կոնվենցիան՝ կանխելու ռուսական նավերի մուտքը, օրինակ, սիրիական Տարտուսում գտնվող ռուսական ռազմածովային բազա։ Կրեմլը՝ հնարավոր է, դա կանխատեսել էր։ Անցած շաբաթ Ռուսաստանի փոխարտգործնախարար Միխայիլ Բոգդանովը հայտարարեց, որ իր երկիրը աջակցում է սիրիացի քրդերի մասնակցությանը Սիրիայում «սահմանադրական բարեփոխումների գործընթացին»։ Հաղորդվում է, որ ռուս բարձրաստիճան պաշտոնյաները հանդիպել են սիրիացի քրդերի առաջնորդների հետ, որոնք դե ֆակտո ինքնավարություն են հաստատել Սիրիայի հյուսիս-արևելքում՝ քննարկելու այդ հարցը: Անկարայի համար ռուսական դիրքորոշումն անընդունելի լեգիտիմություն է հաղորդում սիրիական քրդական քաղաքական ուժերին, որոնք նա [Անկարան] համարում է Թուրքիայում արգելված Քրդական բանվորական կուսակցության (PKK) մի ճյուղ: Թուրքիան բազմաթիվ ներխուժումներ է իրականացրել Սիրիայի հյուսիս՝ հարվածելու քրդական թիրախներին, որոնք նա անվանել է «ահաբեկչական», սակայն այդ գործողությունները միշտ պահանջել են Ռուսաստանի լուռ համաձայնությունը: Բոգդանովի վերջին հայտարարությունն ազդարարեց, որ եթե Թուրքիան զգույշ չլիներ ուկրաինական հարցում, Ռուսաստանը կարող է հակահարված տալ Սիրիայում, որի ճգնաժամին Էրդողանի ռեժիմը հսկայական քաղաքական, տնտեսական և ռազմական խաղադրույքներ է դնում:

Այսպիսով, ինչպե՞ս կարող է Էրդողանը հավասարակշռություն պահպանել: Նա փորձել է որպես միջնորդ հանդես գալ, սակայն նրա առաջարկները մերժվել են։ Ինչպես նշել է Ջենգիզ Ջանդարը «Al Monitor»-ում, «Պուտինը, որը նախընտրում է Բայդենի հետ ուղիղ բանակցությունները, մեծ ուշադրություն չդարձրեց Էրդողանի նախաձեռնությանը, և նրա ծրագրված այցը Թուրքիա, որը հայտարարել էր անձամբ Էրդողանը, այդպես էլ չկայացավ։ Նմանապես, որևէ նշան չկա, որ Վաշինգտոնը լրջորեն դիտարկել է Թուրքիայի միջնորդական առաջարկը։ Արևմտյան առաջնորդներից և ոչ մեկը չհիշատակեց Անկարային՝ ճգնաժամից ելք փնտրելու դժվարին դիվանագիտական ​​աշխատանքի ընթացքում»։ Գրելով «War on the Rocks»-ի համար՝ Արտաքին քաղաքականության հետազոտական ​​ինստիտուտի անդամ և Թուրքիայի տնտեսական քաղաքականության հետազոտությունների հիմնադրամի վերլուծաբան Սելիմ Քորուն պնդում է, որ Էրդողանը, որը երես է թեքում ՆԱՏՕ-ից և Արևմուտքից, ուկրաինական ճգնաժամը տեսնում է և դիտարկում այլ տեսակետից: «Թուրքիայի իրական դիրքորոշումն այժմ սպասելն է։ Ճիշտ է, Թուրքիան ամուր հարաբերություններ ունի Ուկրաինայի հետ, բայց պարտադիր չէ, որ դա փորձ արվի բալանսավորել Ռուսաստանի դեմ։ Թուրք պաշտոնյաները նախկինում ինձ ասել են, որ իրականում հիասթափված են՝ տեսնելով իրենց ուկրաինացի գործընկերների մեջ ակնհայտորեն հակառուսական և արևմտամետ տրամադրություններ: Նրանք կգերադասեին, որ Կիևը լիներ ազգայնական, բայց ոչ միավորված, հետևաբար, Թուրքիայի նման բարեկամ միջին տերության կարիք կունենար»: Սակայն, հավելում է նա, «ներկայիս պայմաններում Թուրքիան առաջին հերթին դիտարկում է տնտեսական խնդիրները»։

Իսկ մենք եգիպտացի փորձագետ Սայիդ Աբդել-Մեգիդի և թուրք Ֆաթիհ Ջեյլանի խոսքերին կավելացնենք հետևյալը. Թուրքիան չի կարողանա խուսափել իր արտաքին քաղաքականության փակուղուց, իսկ Սիրիայում (և հնարավոր է՝ նաև Անդրկովկասում…) Անկարային «կարգի է հրավիրելու» ոչ միայն Ռուսաստանը, այլև Իրանը: Փաստը մնում է փաստ՝ Թուրքիայի տնտեսության և ֆինանսական համակարգի մոտալուտ փլուզման ֆոնին Անկարան բարեկեցիկ ու բարգավաճ չի լինի։

Սերգեյ Շաքարյանց