Դարավոր դաշինք. Պեկին-Թեհրան առանցքը խարխլում է ԱՄՆ պատժամիջոցները և ԱՄՆ ողջ քաղաքականության հիմքերը

Չինաստանի և Իրանի միջև 25-ամյա ռազմավարական համաձայնագրի ստորագրումը, որը տեղի է ունեցել 2021 թ. մարտի վերջին, Իրանի կառավարության ղեկավար Հասան Ռոհանիի նախագահական ցիկլի հիմնական արդյունքներից մեկն էր, ով հեռանալու է առաջիկա շաբաթների ընթացքում: Համաձայնագիրը հեռանկարներ է բացում Իրանում չինական հսկայական ներդրումների համար և միևնույն ժամանակ լուրջ ազդանշան է ծառայում ԱՄՆ-ին` կապված անցանկալի երկրների դեմ իր պատժամիջոցային քաղաքականության հետ: Բայդենի նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում խոստացված՝ Իրանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու հստակ գործողություններ Վաշինգտոնի կողմից դեռ չկան, և Պեկինը ցույց է տալիս, որ Թեհրանի հետ հարաբերություններն անհրաժեշտ է բարելավել՝ առանց Ամերիկային հայացք գցելու, մանավանդ որ համաձայնագիրը նախապատրաստվել է մի քանի տարի շարունակ։ Չինաստանը չի թաքցնում, որ պատրաստ է շրջանցել ամերիկյան պատժամիջոցները. վերջին շրջանում կտրուկ աճել են չինական ձեռնարկությունների կողմից իրանական նավթի գնումները: Այսպիսով, Միացյալ Նահանգները հայտնվում է մի իրավիճակում, երբ համաշխարհային հեգեմոնի դիրքը նրանցից պահանջում է սիմետրիկ տնտեսական արձագանք, սակայն Բայդենի վարչակազմն առայժմ սրացման է գնում միայն հումանիտար ոլորտում՝ օգտագործելով մարդու իրավունքների թեման որպես Չինաստանի վրա ճնշման պատրվակ: Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանն արդեն հույս է հայտնել, որ ԱՄՆ հիմար քաղաքականությունը համարյա «Թուկիդիդեսի ծուղակն է», իսկ Մոսկվան հուսով է, որ Վաշինգտոնն ու Պեկինը «բավարար իմաստուն կգտնվեն՝ պատերազմ չսկսելու համար» …

Ընթերցողներն արդեն կարող են հասկանալ, որ գոյութոյւն ունի լուրջ պատճառ, որի համար Իրանի և Չինաստանի միջև վերջին 25 տարվա համաձայնագիրն աշխարհի առաջատար փորձագետների և վերլուծաբանների կողմից անմիջապես դարձել է խոր ուսումնասիրության առարկա (ցավալի է, որ դա չի կարելի ասել մեր Հայաստանի մասին …), մանավանդ որ Թեհրանն արդեն հայտարարել է. հաջորդը` Ռուսաստանի հետ նոր ռազմավարական համաձայնագրերն են: Սակայն աշխարհի քաղաքական գործիչների սեղանին առայժմ իրանա-չինական դաշինքն է՝ երկարաժամկետ ռազմավարության հայացքներով: Չինաստանը պատրաստ է դիմակայել հեգեմոնությանը և ահաբեկմանը, պաշտպանել միջազգային արդարությունը և աջակցել միջազգային նորմերին Իրանի և այլ երկրների ժողովրդի հետ, հայտարարել է Չինաստանի արտգործնախարար Վան Յին Իրանի հետ 25-ամյա համաձայնագրի ստորագրումից հետո (Թեհրանում ստորագրվել է մարտի 27)։ Գաղտնիության նկատառումներից ելնելով՝ համաձայնագրի տեքստը չի հրապարակվել. չինական պաշտոնական մամուլում նշված են միայն դրա հիմնական ուղղությունները: Ինչպես նշում է «Global Times» թերթը՝ Չինաստանի հիմնական թերթի «Ժենմին ժիբաո»-ի անգլալեզու տարբերակը, համաձայնագիրը կարող է Չինաստանին ապահովել Իրանից կայուն նավթի մատակարարում, ինչպես նաև դյուրացնել չինական ներդրումները Իսլամական Հանրապետության բանկային, հեռահաղորդակցման, նավահանգստային և երկաթուղային ոլորտներում: Բացի դրանից, հաղորդվում է, որ Չինաստանն օգնելու է Իրանին՝ զարգացնել ազատ առևտրի գոտին և ենթակառուցվածքներ ստեղծել 5G ցանցերի համար: Իրանական կողմից ստորագրված համաձայնագիրը մեկնաբանել է Իրանի արտաքին հարաբերությունների ռազմավարական խորհրդի նախագահ, երկրի նախկին արտգործնախարար Քամալ Խարազին: Փաստաթուղթը ոչ թե համաձայնագիր է, որը պարունակում է երկու երկրների հաջորդ քառորդ դարի համագործակցության մանրամասները, այլ քաղաքական, ռազմավարական, տնտեսական և մշակութային ոլորտներում երկարաժամկետ գործընկերության ճանապարհային քարտեզ է: Բացատրելով, թե ինչու է որոշվել դասակարգել փաստաթղթի ամբողջական տեքստը, Խարազին նշել է, որ պայմանագիրը կապված է ազգային անվտանգության շահերի հետ և հիշատակել է նմանատիպ նախադեպեր, երբ այլ երկրներ Չինաստանի հետ կնքում էին նույն համաձայնագրերը:

Դիտորդները նաև շեշտում են, որ համաձայնագիրը արձանագրվել է վերջին մի քանի տարիների ընթացքում չինա-իրանական հարաբերությունների համատեքստում: Իրանի և համաշխարհային տերությունների միջև 2015 թ. «Միջուկային գործարքի» կնքումից հետո, նրանց ղեկավարներից առաջինը, ով 2016-ի հունվարին պաշտոնական այց կատարեց Իսլամական Հանրապետություն, ՉԺՀ նախագահ Սի Ցզինպինն էր. դա Չինաստանի առաջնորդի առաջին ուղևորությունն էր Իրան 10 տարիների ընթացքում: Միևնույն ժամանակ սկսվել է համապարփակ համաձայնագրի նախապատրաստումը. Խարազիի խոսքով՝ փաստաթուղթը կազմվել է երկու պետությունների ղեկավարների համատեղ հայտարարության հիման վրա, որը ստորագրվել է Սի Ցզինպինի Իրան կատարված հիշարժան այցի ընթացքում: Համագործակցության ամրապնդման մասին հաջորդ հայտարարությունն արվել է 2019-ի մարտին, երբ Չինաստանը և Իրանը հայտարարել են «Մեկ գոտի – մեկ ճանապարհ» չինական նախաձեռնության նախագծերը կյանքի կոչելու լրացուցիչ քայլերի մասին: Համաձայնագրի ընդհանուր պարամետրերը հանրայնացել են անցած տարվա ամռանը, երբ «New York Times» թերթը հաղորդել է, որ Չինաստանը պատրաստվում է Իրանում $400 միլիարդի ներդրումների 25-ամյա ծրագիր։ Հենց այդ գումարն է հիշատակվում մարտի վերջին Թեհրանում արձանագրված պայմանավորվածությունների մասին բազմաթիվ հաղորդագրություններում: Ինչպես իր մեկնաբանության մեջ պնդում է «Global Times»-ը, Արևմտյան որոշ լրատվամիջոցներ Չինաստանի և Իրանի միջև խորացող երկկողմ համագործակցությունը մեկնաբանել են որպես աշխարհաքաղաքական մարտահրավեր Միացյալ Նահանգներին: Միևնույն ժամանակ, Պեկինի պաշտոնական դիրքորոշումը, որը հեռարձակել է «Global Times»-ը, այն է, որ «ի տարբերություն Արևմուտքի՝ Մերձավոր Արևելքում աշխարհաքաղաքական մրցակցություն սերմանելու հակվածության, Չինաստանը հակված է տարածաշրջանում անվտանգության խնդիրները լուծելու հարցերում ավելի մեծ ջանքեր գործադրելուն… Չինաստանի իշխանությունները ցույց են տվել ավելի մեծ հուսալիություն և կայունություն, քան ԱՄՆ իշխանությունները, որոնց քաղաքականությունը Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանի նկատմամբ փոխվում է ամեն անգամ, երբ Սպիտակ տուն է գալիս նոր վարչակազմ: Այնուամենայնիվ, համաձայնագիրը ուղղված չէ որևէ երրորդ կողմի դեմ, ընդգծում է Չինաստանի արտգործնախարարությունը:

Իր նախընտրական արշավի ընթացքում Բայդենը մեկ անգամ չէ, որ խոսել է Իրանի նկատմամբ ավելի փոխզիջումային դիրքորոշում ունենալու իր պատրաստակամության մասին, քան Թրամփը, ով իր նախագահության հենց սկզբում նոր պատժամիջոցներ է կիրառել Իսլամական Հանրապետության դեմ: Մասնավորապես, Բայդենը պնդում էր, որ պատրաստ է վերադառնալ բանակցություններին միջուկային գործարքի շուրջ, ինչը կթեթևացնի պատժամիջոցները, որոնք խոչընդոտում են իրանական նավթի արտահանմանը: Թեհրանը ուշադրությամբ հետևում էր այդ ազդանշաններին, և ԱՄՆ-ում ընտրությունների արդյունքների ամփոփումից ընդամենը մի քանի օր անց հայտնվել է տեղեկություն, որ Իրանը մտադիր է ավելացնել 2021 թվականին նավթի արդյունահանումը: Նախորդ դեկտեմբերի կեսերին Իրանի էներգետիկայի նախարարությունը ներկայացրել է նոր ֆինանսական տարվա ծրագիրը (որը սկսվել է այս մարտին), որը ենթադրում էր, որ նավթի և գազի կոնդենսատի արդյունահանման ծավալը կկազմի օրական 4,5 միլիոն բարել և դրա կեսից ավելին գնալու է արտահանման: Այսպիսով, Իրանը փաստացի հայտարարել է արտահանման այն մակարդակին վերադառնալու իր մտադրության մասին, որը գոյություն ուներ մինչ Թրամփի պատժամիջոցների կիրառումը՝ օրական մոտ 2 միլիոն բարել նավթ: Անցած տարի այս ցուցանիշն ընկել էր օրական 600-700 հազար բարելի: Սակայն այն բանից հետո, երբ Բայդենը դարձել է Սպիտակ տան լիիրավ սեփականատեր, Միացյալ Նահանգները ոչ մի քայլ չի ձեռնարկել Իրանին ընդառաջ, և Թեհրանը որոշել է արագացնել իրադարձությունները՝ խաղադրույք կատարելով ամերիկյան պատժամիջոցների բացահայտ անտեսման վրա: Սա ակնհայտորեն հավանության է արժանացել Չինաստանում, որն այժմ հանդիսանում է նավթի համաշխարհային պահանջարկի հիմնական շարժիչ ուժը: Այս տարվա սկզբից պարբերաբար հայտնվում են հաղորդումներ այն մասին, որ չինական վերամշակողները մեծացնում են իրանական (ինչպես նաև վենեսուելական) «պատժամիջոցների ենթարկված» նավթի գնումները: Մասնավորապես, «Refinitiv Oil Research» գործակալությունը հաշվարկել է, որ հունվարին Չինաստանը ստացել է ռեկորդային 3,37 միլիոն տոննա իրանական նավթ, իսկ մարտին, ենթադրաբար, այդ ծավալը հասել է 3,75 միլիոն տոննայի կամ 27 միլիոն բարելի: Այլ կերպ ասած, Իրանն արդեն հասել է օրական 1 միլիոն բարել նավթի արտահանման ծավալին միայն Չինաստան, ինչը ամեն դեպքում զգալիորեն գերազանցում է նախորդ տարվա ցուցանիշները:

Իրանա-չինական ռազմավարական դաշինքի մյուս կարևոր բաղադրիչները կդիտարկենք ավելի ուշ։ Սակայն արդեն այժմ կարող ենք եզրակացնել. անկախ նրանից, թե ով է դառնալու Իրանի նոր նախագահ, և անկախ նրանից, թե ինչպես են ավարտվելու ԱՄՆ-ի՝ Թեհրանի հետ «միջուկային գործարքի» շրջանակներ վերադարձնելու ջանքերը, դժվար թե կասկածի տակ դրվի Թեհրանի ռազմավարական դաշինքը Պեկինի հետ: «Իրանը ինքնուրույն որոշումներ է կայացնում այլ պետությունների հետ հարաբերությունների վերաբերյալ և նման չէ այն առանձին երկրներին, որոնք փոխում են իրենց դիրքորոշումը մեկ հեռախոսազանգով», – ստորագրված համաձակնագիրը մեկնաբանել է այդ փաստաթղտի գլխավոր գաղափարախոսներից մեկը`Ալի Արդաշիր Լարիջանին, այաթոլլահ Սեյեդ Ալի Հոսեյնի Խամենեիի ավագ խորհրդականը: Ամերիկան և ամերիկամետ բոլոր խամաճիկները պետք է խորը մտածեն իրենց ապագայի մասին…

Սերգեյ Շաքարյանց