Ժամանակն է Կովկասում ոչնչացնել պանթուրքիզմի ֆորպոստը
Այսօր մենք չենք խոսի ընթացիկ իրադարձությունների մասին, հետևաբար, ոչինչ չենք վերլուծի և, ավելին, չենք փորձի կանխատեսել իրադարձությունների ամենամոտ զարգացումը: Առաջարկում ենք դիմել համեմատաբար ոչ վաղ անցյալին. չէ՞ որ, իրականում, մարդկության պատմության համար 100 տարին «բոլորովին վերջերս» է: Այս տողերի հեղինակը շեշտում և զգուշացնում է բոլորին` հայերին, ոչ հայերին, թուրքերին, հրեաներին, ռուսներին, եվրոպացիներին և այլն․ գրքից բերած մեջբերումը ոչ մեկի կողմից չի կարող ճանաչվել որպես «թշնամական արտահայտություն», մանավանդ հայտնի անձնավորության վավերագրություն է: Վավերագրական գրքի մեջբերումը չի կարող համարվել «վիրավորանք», առավելևս`«ազգամիջյան թշնամանքի հրահրում»:
Այսպիսով, մեջբերումը. «Ադրբեջանի Հանրապետությունում ամեն ինչ արհեստական էր, «կեղծ»՝ սկսած անունից, փոխառված Պարսկաստանի նահանգներից մեկի անվանումից: Արհեստական տարածք, որն իր մեջ ներառում էր լեզգիական Զաքաթալան, հայ-թաթարական Բաքվի և Ելիզավետպոլի նահանգները և ռուսական Մուգանը, միավորված թուրքական քաղաքականությամբ՝ որպես պանթուրքիզմի և պանիսլամիզմի ֆորպոստ Կովկասում… Արհեստական պետականություն, քանի որ ժողովուրդների մեծ գաղթի ճանապարհին ընկած և իրար հաջորդող նվաճողների տարբեր մշակույթների ներգործությանը ենթարկված այս հողերում միշտ ապրում էին ցրված փոքր ցեղեր, որոնք թշնամանում էին միմյանց հետ և մինչ այժմ պահպանում են քոչվորի դիմագծերը: Վերջապես, Ադրբեջանի կառավարությունը նույնպես արհեստական էր. սկզբնապես` Նուրի փաշայի կամքով (երիտթուրք հրեա դյոնմե՝ ԷՆՎԵՐ փաշայի եղբայրը), ապա` գեներալ Թոմսոնի կամքով (անգլիական ռազմական հետախուզություն), իսկ ավելի ուշ` պարզապես իներցիայով: Ադրբեջանի Հանրապետությունը ինքնորոշվել է Ելիզավետպոլի, Բաքվի նահանգների և Զաքաթալայի շրջանի սահմաններում: Բայց փաստացի՝ միայն Ելիզավետպոլի նահանգի մեծ մասում, քանի որ Զաքաթալայում վեճ կար վրացիների հետ, հարավում և հարավ-արևելքում մարտեր էին ընթանում հայերի և ռուսների հետ, իսկ Բաքուն չէր ճանաչում Ադրբեջանի իշխանությանը: Ռուսաստանի և հարևանների նկատմամբ շովինիստական, Խան Խոյսկու վառ թուրքաֆիլ կառավարությունը, որը դուրս էր եկել արտաքին սոցիալիստական երանգով Մուսավաթի լիբերալ-բուրժուական կուսակցությունից, չէր շտապում կազմակերպել տարածաշրջանի ներքին կյանքը, որն ընթանում էր իներցիայով, և բացառիկ ուշադրություն է դարձրել դրա սահմանների ընդլայնմանը: Դա էր հուշում նաև պանիսլամիստական գաղափարը, որը հատկապես ուժեղ տիրեց մտքերին Նուրի փաշայի՝ օգոստոսի կեսերին Ելիզավետպոլ ժամանելուց հետո…
Այնուամենայնիվ, զինված ուժեր գրեթե չկային: Մահմեդական «կորպուսը», որը կազմավորվել էր Անդրկովկասյան կոմիսարիատի կառավարման օրոք և որում գերակշռում էր ռուսական հրամանատարական կազմը, օգոստոսի սկզբին գերմանացիների ճնշման տակ լուծարվել էր: Թուրքական կազմով նոր կորպուսի ձևավորումը մեծապես հետաձգվել էր թաթարների իներցիայի և կանոնավոր ծառայություն իրականացնելու նրանց անպատրաստակամության պատճառով: «Ազգային հարցերը» գործնականում լուծվում էին հիմնականում անկանոն թաթարական ջոկատների կողմից: Թուրքերի մասնակցությամբ նրանք Ղարաբաղում հայերի նկատմամբ արյունալի սպանդ էին կազմակերպում․ նրանք ներխուժում էին ռուսական բերքառատ Մուգան, որտեղ ավերել և այրել են մինչև 50 բնակավայր, որոնց բնակիչները՝ մինչև 30 հազար, փախել են Հյուսիսային Կովկաս: Մուգանի հարավային հատվածը, այնուամենայնիվ, փրկվել է: Մի քանի ամիս բոլշևիզմի «բովով անցնելուց» հետո Մուգանի բնակչությունը գնդապետ Իլյաշևիչի հրամանատարությամբ կազմակերպել է մոտ 1000 հոգուց բաղկացած զինված ջոկատներ՝ պաշտպանել իրենց շրջանը և, իր հերթին, կրակի և սրի մատնել 20 թաթարական գյուղեր: Այնուհետև խաղաղ ապրել է մեկ տարի՝ որպես «Լենքորանի հանրապետություն», մինչև անգլիացիների պահանջով չի կլանվել Ադրբեջանի կողմից…
Եվ Ադրբեջանի քաղաքական կուսակցությունները, որոնք ստեղծվել են միայն 1918 թվականին, ևս կեղծ էին: Դրանք երեքն էին՝ «Մուսավաթ», «Իթթիհադ» («Միասնություն») և «Գումմետ» («էներգիա»): Բացարձակապես անհնար է սահմանել առաջին երկուսի ծրագրերն ու գաղափարախոսությունները: Իշխող «Մուսավաթ» կուսակցության կազմը ներառում էր միջին բուրժուազիան և երրորդ տարրը, որոնցից շատերը վերջերս լքել էին Ռուսաստանի կադետական կուսակցության շարքերը: «Իթթիհադը» համալրված էր մեծ թյուրքական բուրժուազիայով, հողատերերով և հոգևորականներով: Եթե առաջիններին, ռուսական տերմինաբանության համաձայն, կարելի է անվանել «կադետներ» սոցիալիստական դիմակով, որը չի խանգարել նրանց աջակցել ֆեոդալական հողային համակարգին, ապա երկրորդներին վայել է «հոկտեմբերյաններ» անվանումը: «Մուսավաթ» կուսակցությունը բացառիկ թշնամանք էր դրսևորում Ռուսաստանի նկատմամբ, որն ամբողջությամբ փոխանցվել էր կամավորական բանակին, պանիսլամիզմին և ձգողականությանը դեպի Թուրքիան: «Իթթիհադ» կուսակցությունը կարեկցանքով էր վերաբերվում թուրքերին նրանց կարճաժամկետ օկուպացիայի ընթացքում, իր բարեհաճությունը փոխանցել է բրիտանացիներին, երբ նրանք իշխանության գլուխ էին… Երկու կուսակցություններն էլ ամբողջ թյուրք բնակչության հետ կիսում էին հայերի հանդեպ ատելությունը` դա լայնորեն ցուցադրելով վարչական պրակտիկայում»:
Հայաստանի, Արցախի և Սփյուռքի ժամանակակից հայեր, ձեզ ամեն ինչ պա՞րզ է։ Կրկնեմ վերջին արտահայտությունը՝ «…ամբողջ թյուրք բնակչության հետ կիսում էին հայերի հանդեպ ատելությունը»: 2021թ. դրան պատասխանել «տարածաշրջանում խաղաղության օրակարգով»` Երևանի ոչ հայերի «մեկնաբանությամբ»՝ ի՞նչ է դա: Ապուշության գագաթնակե՞տ, թե նշան, որ հայ ազգը այնքան է այլասերվել, որ թույլ է տալիս թուրքերի և պանթուրքիստների հանցակիցներին կառավարել իրեն:
Իսկ այժմ՝ աղբյուրը, որտեղից վերցված է այս մեջբերումը. ռուս գեներալ-լեյտենանտ Դենիկին Ա.Ի. «Էսսեներ ռուսական անախորժությունների մասին», «Սլովո» հրատարակչություն: Բեռլին. 1925թ․ հատոր 4. – «Ռուսաստանի հարավի զինված ուժերը», ԳԼՈԽ XVIII: – «Ադրբեջան»: Գրել է մի մարդ՝ ականատես, թե ինչպես են բրիտանացի և թուրք դյոնմե հրեաները «մատից ծծել» այն, ինչ մինչ օրս կրում է «Պարսկաստանի նահանգներից մեկից վերցված» անունը: Այսինքն՝ այն պարզապես գողացված է, յուրացված: Իսկ հարևան Իրանում դա քաջ գիտակցում էին և գիտակցում են՝ հենց այնպես չէ, որ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նախկին կազակ գնդապետ Ռեզա Փահլավին տապալել է Քաջարների դինաստիան և դարձել Իրանի շահ, Իրանը դիվանագիտական ոլորտում միշտ բողոքում էր այն բանի դեմ, որ «խորհրդային հանրապետությունը» պահպաներ այդ անվանումը: Որը, ի դեպ, Իրանում պետք է արտասանել «Օզարբոժան»:
Իմ կոչը պարզ և հասկանալի է նույնիսկ անգրագետներին․ եթե Հայաստանի և Արցախի Հանրապետության գոնե հարաբերական անկախությունն ու ինքնիշխանությունը վերականգնելու միջոց չկա, ապա եթե դու իսկական հայ (հայուհի) ես, ուրեմն իրավունք չունես օգտագործել և մի օգտագործեք «ադրբեջան» և «ադրբեջանցիներ» բառերը կովկասյան թաթարների (անդրկովկասյան թուրքերի) նկատմամբ ։ Հիշեք և փոխանցեք բոլորին, ում կարող եք. Արաքս (Արաս) գետի հոսքից դեպի հյուսի չկան և չեն կարող լինել «ադրբեջան» և «ադրբեջանցիներ», կան միայն Հյուսիսային Իրանի նահանգներ՝ ՕԶԱՐԲՈԺԱՆ տեղանունով, և միայն այդ նահանգների բնակչությանն է կարելի հիմնավորված կոչել «օզարբոժանցիներ»: Իսկ այն, ինչ ստեղծում էին բրիտանացիներն ու թուրք դյոնմե հրեաները, և այնուհետև ամրապնդել էր խորհրդային իշխանությունը, ինչպես արդարացիորեն և ճիշտ նկարագրել է գեներալ-լեյտենանտ Ա․Դենիկինը, արհեստական պետական ձևավորում է, որը «միավորվել է թուրքական քաղաքականությամբ՝ որպես պանթուրքիզմի և պանիսլամիզմի ֆորպոստ Կովկասում»:
Սերգեյ Շաքարյանց
