Թուրքը մնաց թուրք…

Թուրքիան նախաձեռնել է ևս մեկ հակաքրիստոնեական և հակա-ուղղափառ սադրանք: Տպավորություն է ստեղծվում, որ թուրքերը դիտավորյալ ցանկանում են կտրուկ բացասական արձագանք ստանալ ուղղափառ աշխարհից: Գրեթե մեկ շաբաթ կամ նույնիսկ ավելի քան մեկ շաբաթ, աշխարհի առաջատար ԶԼՄ-ները գրում էին, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը որոշել է Սուրբ Սոֆիայի (Յագիա (Այա) Սոֆիա) ուղղափառ տաճարը վերածել մզկիթի: Այա Սոֆիան հանդիսանում է ոչ միայն Կոստանդնուպոլսի գլխավոր պատմական հարստությունը, այն ամբողջ ուղղափառ աշխարհի բարձրագույն արժեքն է, այսինքն՝ ռուսների, հույների, վրացիների, սերբերի, բուլղարների և աշխարհի բոլոր ուղղափառ ժողովուրդների համար: Այնուամենայնիվ, հնարավոր է, որ Էրդողանի մտքերը միտված էին հրահրելու ուղղափառների և մահմեդականների միջև նոր թշնամական ալիք, չնայած մենք հասկանում ենք, որ նման դժվարին ժամանակահատվածում այդ որոշումը կարող էր թելադրվել Թուրքիայի նախագահին իր իսկական տերերի`Թուրքիայի արտաքին պարտքի հիմնական կրողների կողմից: Եվ ԱՄՆ-ը, Իսրայելը, աշխարհի հրեական բանկիրներն են:

Ո՞րն է արձագանքը ուղղափառ աշխարհում, ըստ ամենայնի, ՀՀ քաղաքացիները մոտավորապես պատկերացնում են: Ռուսաստանը արտահայտվել էր պետական բարձրագույն մակարդակով, և զգացվում է, որ Կրեմլի և Ռուսաստանի ուղղափառ եկեղեցու բարձրագույն հոգևորականների շրջանում զայրույթն ու վրդովմունքն են իշխում: Հունաստանի իշխանությունները և Հունական ուղղափառ եկեղեցու հիերարխները բառացիորեն «այրվում են» ատելությունից: Բալկանյան թերակղզին որպես ամբողջություն եռում է, մենք բոլորը չենք թվարկի: Նույնիսկ Վրաստանից, որը դաշնակից է Թուրքիային, բացասական արձագանք կար, չնայած շատ երկչոտ. Թբիլիսին լռում էր, միայն Վրաց ուղղափառ եկեղեցին արտահայտեց իր կարծիքը: Վրաց Պատրիարքարանը հուլիսի 10-ին հայտարարել է, որ հետևում է այն տեղեկություններին, որ Այա (Յագիա) Սոֆիայի կարգավիճակը, որը կառուցվել է որպես բացառիկ քրիստոնեական եկեղեցի և գործում է գրեթե 1000 տարի այս ձևով, կարող է փոխվել: «Հայտնի է, որ թուրքական կողմի այս հայտարարությունը պայմանավորված է որոշակի պատճառներով, բայց այժմ, երբ մարդկությունը չի բախվում մեկ գլոբալ խնդրի, քրիստոնյաների և մահմեդականների միջև բարեսիրական տրամադրություն պահպանելը շատ կարևոր է: Մենք կարծում ենք, որ այսօր իմաստուն քայլ կլիներ, եթե Յագյա Սոֆիան կրկին չեզոք տարածք մնար»,- կարծում է Վրաց եկեղեցին: Միևնույն ժամանակ, հայտարարության մեջ նշված է, որ Վրաց եկեղեցին հարգում է Թուրքիայի ինքնիշխանությունը և հուսով է, որ Վրաց պատրիարքարանի կարծիքը չի ընկալվի «բարեկամական պետության կողմից որպես միջամտություն նրա ներքին գործերին», բայց որպես «քրիստոնեական ամենահին եկեղեցիներից մեկի՝ սրտացավ կարծիքի արտահայտությունը»: «Հուսով ենք, որ Թուրքիայի և Վրաստանի միջև գոյություն ունեցող բարիդրացիական, բարեկամական և ռազմավարական հարաբերությունները կխորանան, ինչը շատ արդյունավետ կլինի երկու երկրների համար», – եզրափակել է Վրաց ուղղափառ եկեղեցին:

ՄԱԿ-ը նույնպես պատասխանեց. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պետք է նախապես տեղեկացվի Այա Սոֆիայի թանգարանի կարգավիճակի որևէ փոփոխության մասին, և նման փոփոխությունները պետք է դիտարկվեն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության կոմիտեի կողմից: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հիշեցրել է, որ Յագիա Սոֆիան ընդգրկված է Համաշխարհային ժառանգության վայրերի՝ որպես թանգարան, և, հետևաբար, դա որոշակի իրավական պարտավորություններ է պարտադրում Թուրքիայի իշխանություններին: «Այսպիսով, պետությունը պետք է ապահովի, որ ոչ մի փոփոխություն չի խաթարի իր տարածքում տեղակայված գլոբալ օբյեկտի ակնառու համընդհանուր արժեքը»,- նշել են կազմակերպությունում: «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պետք է նախօրոք տեղեկացվի պետության կողմից՝ օբյեկտի կարգավիճակի ցանկացած փոփոխության մասին, անհրաժեշտության դեպքում, այդ փոփոխությունները պետք է քննարկվեն ՄԱԿ-ի Համաշխարհային ժառանգության կոմիտեի կողմից»: Ինչպես շեշտում է «Reuters» գործակալությունը, «Յագիա Սոֆիայի» կարգավիճակը թանգարանից մզկիթ փոխելու հեռանկարը քննադատության է ենթարկվել նաև ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում պաշտոնատար անձանց և հասարակական կազմակերպությունների և բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիների առաջնորդների կողմից: Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա մեր թուրքասեր իշխանությունները լռում են: Արձագանքեց միայն ընդդիմությունը, բնականաբար՝ բացասական: Հայ սուրբ առաքելական եկեղեցու հոգևորականները արձագանքեցին երկու եղանակով: Ավելի վաղ Թուրքիայի հայ հոգևորականները պարադոքսային առաջարկ էին արել: Իր տեսակետն արտահայտելով՝ Հայ եկեղեցու Կոստանդնուպոլսի Պատրիարքարանը իր հայտարարության մեջ հավատարիմ է եղել էկումենիկ դիրքորոշմանը: Պոլսո պատրիարք Սահակ եպիսկոպոս Մաշալյանն առաջարկել է, որ Յագիա Սոֆիայի մայր տաճարը աղոթքի տեղ դառնա ինչպես քրիստոնյաների, այնպես էլ մահմեդականների համար: Միևնույն ժամանակ, Սուրբ Էջմիածինը կոչ է արել Թուրքիայի ղեկավարությանը չկատարել հապճեպ քայլեր:

Իհարկե, առավել բացասական արձագանքները Հունաստանում և Կիպրոսում են, ինչը հասկանալի է, հույների համար դա սրբություն է, և ոչ միայն տաճար: Աթենքից և Նիկոսիայից բոլորը խոսում են`իշխանությունները, ընդդիմությունը, Եկեղեցին: Կարելի է պատկերացնել, թե ինչ են զգում բոլոր օտարերկրյա հունական համայնքները: «Հունական որոշում» խորհրդարանական կուսակցությունը, ի պատասխան Այա Սոֆիայի տաճարը մզկիթ վերածելու Անկարայի մտադրության, հուլիսի 10-ին պահանջել է Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքում գտնվող Թուրքիայի պետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալի (Աթաթուրքի) տունը վերածել պոնտացի հույների ցեղասպանության թանգարան: Մեզ համար սա գերբնական չէ, ի տարբերություն աշխարհի շատ երկրների, Հայաստանը վաղուց ճանաչեց, որ XX-րդ դարում, բացի Հայոց ցեղասպանությունից, թուրքերը իրականացրել են նաև հույների և ասորիների ցեղասպանությունները: Առաջին համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդող տարիներին Օսմանյան կայսրությունը ոչնչացրեց ավելի քան 350 հազար պոնտացի հույների: Ըստ կուսակցության ներկայացուցիչ Տանասիս Միլոնասի, Թուրքիային անհրաժեշտ է ուժեղ արձագանք Հունաստանի կողմից: «Միայն այս կերպ բարբարոսները կկարողանան հասկանալ», – ասված է կուսակցության հայտարարության մեջ: Միլոնասը Թուրքիայի նախագահի գործողությունները համարեց սադրանք: «Մեր կուսակցության դիրքորոշումն այն է, որ սա համաշխարհային խնդիր չէ, զուտ երկկողմ հարաբերությունների խնդիր է, դա երկկողմանի թեմա է: Դա վերաբերում է ուղղափառությանը, դա վերաբերում է հույներին»,- պարզաբանեց նա:

Ինչպե՞ս կշարունակվի իրադարձությունների զարգացումը, դեռ չենք գուշակի: Սկանդալը նոր-նոր ուժ է ստանում: Ի դեպ, այն հայերի համար, ովքեր համառորեն պնդում են, որ Աթաթուրքը Սալոնիկից դյոնմե-հրեա չէր – տիկնայք և պարոնայք, նայեք արխիվներին, համոզվեք, թե ովքեր Սալոնիկում (Սոլուն, Թեսալոնիկի) սեփական տներ էին ունեցել…

Սերգեյ Շաքարյանց