1918 թ. Մայիսի 26-28-ը Առաջին հանրապետության համար պատերազմեցին և զոհվեցին իսկական հերոսներ
Հայոց պետականության վերածննդի օր… Մայիսի 28-ը Հայաստանի իրական Անկախության օր է: Բացատրությունը պարզ է. անկախությունը 1918-ին մեր նախնիները նվաճել են զենքով, երկիրը պաշտպանել են թուրքերի և մուսավաթական խմբավորումներից, հայերը պատերազմ են մղել պանթուրքիզմի դեմ: 1991 թ. սեպտեմբերին ոչ ոք չհարձակվեց մեզ վրա, ոչ ոք չպարտադրեց մեզ ինչ-որ բան անել կամ չանել, ԽՍՀՄ-ը ինքը փլուզվեց, և այն «լուծարեցին»: Դա Անկախության տարրական վերականգնում էր, և ոչ թե ինքնուրույն Անկախություն, և դրա առաջին ապացույցն է՝ Առաջին հանրապետությունը: Մեր «Հայերի Մայիսյան հաղթանակները» ազգային սրբավայրի հիմքում առաջին աղյուսը դրվեց հենց 102 տարի առաջ, և ոչ թե 1991 թվականին:
Մայիսը Հայոց հաղթանակների ամիսն է: Եվ մեր երկրի քաղաքացիները պետք է պահանջեն, որ այս կամ այն կառավարությունը մայիսի 28-ը ճանաչի որպես Հայաստանի Անկախության օր: Ինչ-որ մեկը ցանկանո՞ւմ է ինչ-որ բան տոնել նաև սեպտեմբերին: Ոչ մի խնդիր. օրենսդիրները կարող են ստեղծել Անկախության վերականգնման օր: Բայց մեր ժողովրդի մեջ 1918 թվականի մայիսի իրադարձությունների և դրամատիզմի մասին հիշողությունը չպետք է ջնջվի ոչ ոքի և ոչինչի կողմից:
1918 թվական… Հայ ժողովուրդը ցեղասպանություն է վերապրել, կայսրությունները ոչնչացվում են մեր շուրջ: Հարցը ողջ հայ ազգի ֆիզիկական գոյատևման մասին է: Եվ կային խոր հոգևոր ուժեր. մեր ժողովուրդը կենտրոնացնում է իր կամքը: 1918 թ. Մայիսի 28, սա ճշմարիտ ամսաթիվն է Հայաստանի անկախության, հայկական պետականության վերականգնման: Որովհետև այս ամսաթիվը կապված է օսմանյան մարդասպանների նկատմամբ հայկական բանակի փառավոր հաղթանակների հետ: Բայց, սկսած ՀՀՇ-ի իշխանության շրջանից, ժամանակակից Հայաստանում, դիտավորյալ կամ հիմարությամբ, 1918-ի այդ մայիսյան օրերի նշանակությունը թերագնահատվել է անընդմեջ բոլոր տարիներին: 1991-ի պետական անկախության վերականգնումը չկապելով 1918-ի մայիսի հետ, 90-ականների հանրապետության տերերը ոտնահարեցին պատմական արդարությունը: Լավ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակվեց Առաջին հանրապետության իրավահաջորդ. ի վերջո, 1918-ին Արցախը «ինչ-որ մեկինը» չէր, բացառությամբ արցախահայության և Արցախի հայերի ազգային խորհրդի, և Նախիջևանը Առաջին հանրապետության բաղկացուցիչ մասն էր, իսկ Կարսի մարզը հայկական էր: Բայց վիրավորում է մեզ այն, որ1918 թվականի մայիսի 28-ի վերաբերյալ Հայաստանի իշխանությունների անուշադրության պատճառով մենք քիչ հիշողություն ունենք և նույնիսկ ավելի քիչ պատիվ ենք տալիս 1918 թվականի մայիսի հերոսներին… Արդյո՞ք նրանք իսկապես մտածում են այն նախնիների հիշատակի մասին, որոնք նվաճել են մեր ազգի թշնամիներից ՍԻՐԵԼԻ ՀԱՅՐԵՆԻՔՈԻՄ ԱՊՐԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔ: Պետք է հիշել ոչ միայն Արամ Մանուկյանի մասին (ոչ թե ՀՀՇ-ական Մանուկյանի, այլ 1918-ից դաշնակցական Մանուկյանի մասին…) կամ Անդրանիկի կամ Նժդեհի մասին: Բոլոր նրանք, ովքեր գտնվում էին 1918 թվականի մայիսի մարտերին, պետք է հիշել և մեծարել:
Ի դեպ, այդ ժամանակ աշխարհը տեսավ հայ և ռուս մարտիկների իսկական եղբայրությունը: Մենք չենք կատակում: Պողոս Բեկ-Փիրումյանի շտաբի պետը գնդապետ Ալեքսանդր Շնեուրն էր: Պարտիզանական ինքնաձիգ գնդի հրամանատարը՝ կազակ, գնդապետ Ալեքսանդր Պերեկրյոստովն էր: 1-ին հատուկ ձիար գունդ, կազմով հայ-ռուսական, հրամանատարը կազակ, փոխգնդապետ Զոլոտարևն էր: Հայ-ռուսական սահմանային գումարտակի հրամանատարը գնդապետ Սիլինն էր: Եվ ահա Բաշ-Ապարանում ճակատամարտի տվյալները. ակտիվ մասնակցություն ունեցավ հայ-ռուսական պարտիզանական գունդը, որի հրամանատարն էր փոխգնդապետ Կորոլկովը: Մովսես Սիլիկյանի շտաբը ղեկավարել է գնդապետ (հետագայում գեներալ-մայոր) Միխայիլ Զինկևիչը (1883-1948), որը նախկինում եղել է Անդրանիկի Առանձին հարվածային կամավորական դիվիզիայի շտաբի պետը (1918): Գեներալ-մայոր Իվան Իվանովիչ Վասիլևը բարձր պաշտոն էր զբաղեցնում հայկական բանակում: Ավիացիայի կազմավորման հրամանատարն էր փոխգնդապետ Սոբեցկին: 1919-ին գնդապետ Մակկաևը ղեկավարում էր հայկական բանակի ռազմական շտաբի մոբիլիզացման բաժինը: Հայկական բանակում տարբեր պաշտոններ էին զբաղեցնում շտաբս-կապիտան Սերգեյ Չարիկովը, լեյտենանտներ (հնով՝պորուչիկներ) Նիկոլայ Միշեկը, Սերգեյ Կուտիրևը, Վիկտոր Անդրիկովը, կրտսեր լեյտենանտներ Անատոլի Յանիիշևը, Միխայիլ Կուդինևը, Իվան Ասյուտինը, Միխայիլ Կուցովսկին, ենթասպաներ Վլադիմիր Խարչենկոն, Յակով Բարսոուկը, հրետանու կապիտան Պավել Յասենսկին: Փոխգնդապետ Նիկոլայ Կլիչը հրետանային բրիգադի 1-ին դիվիզիոնի 1-ին հրետանային մարտկոցի հրամանատարն էր, փոխգնդապետ Սիկորսկին՝ 2-րդ դիվիզիայի հրամանատարն էր, 3-րդ դիվիզիայի փոխգնդապետ Խոմելկովը, և 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հրետանային մարտկոցների հրամանատարներն էին: Պրիտանովի, Սաքելարիի և Սամուզլովի կապիտանները: Փոխգնդապետ Նիկոլայ Կլիչը հրետանային բրիգադի 1-ին դիվիզիոնի 1-ին հրետանային մարտկոցի հրամանատարն էր, փոխգնդապետ Սիկորսկին 2-րդ դիվիզիայի հրամանատարն էր, 3-րդ դիվիզիայի հրամանատարն էր փոխգնդապետ Խոմելկովը, և 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հրետանային մարտկոցների հրամանատարներն էին շտաբս-կապիտաններ Պրիտխանովը, Սաքելարին և Սամուզլովը: Գնդապետ Սամոիլենկոն եղել էր 1-ին բրիգադի 2-րդ գնդի հրամանատար, 2-րդ հետևակային բրիգադի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ գնդերի հրամանատարներն էին գնդապետ Պերեկրյոստովը, Կազիմիրսկին և Տիմչենկոն: 1918-ի սեպտեմբերի 30-ին Դիլիջանում մահացավ Հայոց բանակի շտաբի պետ, գեներալ Է. Վիշնևսկին, որը ռազմական պատիվներով թաղվեց Դիլիջանի Սուրբ Գեորգ Հաղթականի Ռուսական ուղղափառ եկեղեցում: Մի՞թե ժամանակակից Հայաստանում այդ անունները գոնե մեկ անգամ հիշում են և պաշտում:
Արդյո՞ք Հայաստանի այսօրվա երիտասարդ քաղաքացիները գիտեն Սիլիկյանի, նույն Արամ Մանուկյանի, Դրաստամատ (Դրո) Կանայանի, Նազարբեկովի, Անդրանիկ Օզանյանի, Հանասորի Վարդանի (Սարգիս Մեղրաբյան`Արցախի Ծաղկաշենից) անունները, եղբայրներ Դանիել և Պողոս Բեկ-Փիրումյանների անունները, Սարդարապատի, Ղարաքիլիսայի, Բաշ-Ապարանի մյուս հերոսներին: 1918 թվականի պատերազմի ռուս մասնակիցների մասին, նույնիսկ խոսելը ավելորդ է …
Ինչո՞վ եկավ Հայաստանը հերթական՝ մայիսի 28-ի օրը: Հասարակության նույնիսկ ավելի մեծ անպատրաստությամբ: Ավելի քիչ տեղեկացվածությամբ, որ Հայաստանը գրեթե (երեք դեպքերում՝ չորսից) շրջապատված է թշնամիներով՝ հավանական ռազմական հակառակորդներով: Ավելի քիչ գիտակցությամբ, որ Թուրքիայի և Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականության ներկայիս միտումների առկայությամբ` ժողովուրդը առջևում ունի միայն դժվարություններ և ռիսկեր: Եվ, հետևաբար, մայիսի 27-ի երկու հաղորդագրություններն ամենևին էլ զարմանալի չեն. 1) պարզվում է, որ ԱՄՆ-ի մայրաքաղաք Վաշինգտոնի քաղաքապետ Մ. Բոուսերը ստորագրել է պաշտոնական հռչակագիր՝ «Ադրբեջանի ժողովրդավարական հանրապետության» 102-ամյակի կապակցությամբ, մայիսի 28-ը «Ադրբեջանի օրն է» ԱՄՆ-ի համար. 2) ՀՀ ոստիկանության մամուլի ծառայությունից հայտնել են, որ մայիսի 28-ին արգելվում է տրանսպորտային միջոցների և մարդկանց մուտքը Սարդարապատ հուշահամալիրի տարածք, և ով խախտելու է այն, կունենա «իրավական հետևանքներ»… Այսպես է ոչնչացվում ազգի պատմական հիշողությունը:
Սերգեյ Շաքարյանց
