Լևոն Տեր-Պետրոսյանը զինված ուժերի օգտագործման հրամանագրեր է արձակել չունենալով դրա լիազորությունը

Նրա զբաղեցրած պաշտոնը Սահմանադրությամբ ընդհանրապես նախատեսված չի եղել: Մինչև 1995թ. ՀՀ Սահմանադրության ընդունումը, «պրեզիդենտի պոստ» (նախագահի պաշտոն) հիմնելու վերաբերյալ ՀՀ օրենսդրական ակտերը եղել են ակնհայտ հակասահմանադրական, հանրապետության նախագահի բուն պաշտոնը եղել է Սահմանադրությամբ չնախատեսված, իսկ նրա կողմից զինված ուժերի օգտագործման հրամանագրեր արձակելու լիազորությունը որևէ կերպ սահմանված չի եղել ինչպես Անկախության հռչակագրով, այնպես էլ Սահմանադրությամբ: «Առաջին նախագահ» կոչված Լևոն Տեր-Պետրոսյանն այսպիսով չի եղել Հայաստանի Հանրապետության օրինական կամ լեգիտիմ նախագահ: Բնականաբար, հարց է առաջանում`մի՞ թե նա ՀՀ նախագահի պաշտոնը չի զբաղեցրել ու զինված ուժերի օգտագործման հրամանագրեր արձակել սահմանադրական կարգի տապալմամբ:

Անկախության տարիների սկզբնական շրջանն առանձնացել է կամայականության աննախադեպ դրսևորումներով, որպիսի պարագայում ակնհայտ շրջանցվել են ոչ միայն օրենքները, այլև Սահմանադրությունը: Անպատժելիության զգացումն այն աստիճան ցայտուն է եղել, որ նույնիսկ hանրապետության նախագահի ինստիտուտի ներդրումը կատարվել է Սահմանադրության, Անկախության հռչակագրի և այլ հիմնարար օրենքների ակնհայտ շրջանցմամբ:

Որոշակի անձանց՝ շուտափույթ բարձրաստիճան պաշտոն ստանձնելու և երկրում կենտրոնացված կառավարում ձևավորելու մոլուցքն այն այնքան մեծ է եղել, որ բացարձակապես իրենց նեղություն չեն տվել անհրաժեշտ փոփոխություններ ու լրացումներ կատարել Սահմանադրությունում և մշակել Սահմանադրությանը և տարրական պահանջներին դույզն ինչ բավարարող օրենքներ, ամեն ինչ միտված է եղել որոշակի երկու անձի՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Գագիկ Հարությունյանի կողմից՝ կենտրոնացված կառավարում իրականացնելու նպատակով նրանց համար բարձր պաշտոններ ապահովող կամ երաշխավորող իրավական նորմեր «ձևելուն»: Ընդ որում, արվել է ամեն ինչ, որ Հայաստանում ներդրվի նախադեպը չունեցող պաշտոն՝ Հայաստանի փոխնախագահ, որին օրենքով վերապահվել է հանրապետության նախագահին միայն երկրորդական հարցերում զիջող կարգավիճակ:

Այսպես, ՀՀՇ-ի ճնշման ներքո, որի նպատակն էր շուտափույթ անցում կատարել կոնկրոնացված կառավարման, նախ, 1990թ. մայիսի 3-ին Հայկ․ ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը որոշում է ընդունել «Հայկական ԽՍՀ պրեզիդենտի պոստ հիմնելու և Հայկական ԽՍՀ Սահմանադրության (Հիմնական օրենքի) մեջ փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», իսկ արդեն նույն թվականի մայիսի 14-ին Գերագույն խորհրդի նախագահությունն ընդունել է «Հայկական ԽՍՀ պրեզիդենտի պոստ հիմնելու վերաբերյալ Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի հանձնարարության մասին» որոշումը, որով նախատեսվել էր մշակել «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու մասին օրենքների և Սահմանադրությունում անհրաժեշտ փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրինագծերի պատրաստում: Այդ նախագծերը պետք է 10-օրյա ժամկետում հրապարակվեին և մեկ ամիս գտնվեին հանրային քննարկման փուլում, որից հետո լրամշակված տեսքով ներկայացվեին Գերագույն խորհրդի քննարկմանը:

Ինչպես հայտնի է, վերոնշյալ զարգացումներն ընթացել են դեռևս նախկին իշխանության օրոք, երբ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահը Հրանտ Ոսկանյանն էր: Մյուս կողմից` ակնհայտ էր, որ նախկին իշխանությունները վերածվել էին զուտ կամակատարների:

Ընդգծենք, որ Հայկ․ ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 1990թ. մայիսի 3-ի և Գերագույն խորհրդի նախագահության մայիսի 1990թ. մայիսի 14-ի հիշյալ որոշումներն այդպես էլ չեն կատարվել, ավելին՝ դրանց ընդունումից շուրջ 3 ամիս անց ընդունվել է Անկախության հռչակագիրը, որի 12-րդ կետն արդեն ամրագրում է. «Սույն Հռչակագիրը հիմք է ծառայում Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության մշակման, իսկ գործող սահմանադրության մեջ` փոփոխությունների և լրացումների կատարման, պետական մարմինների գործունեության, հանրապետության նոր օրենսդրության մշակման համար»:

Հավելենք, որ Անկախության հռչակագրում անգամ որևէ ակնարկ չկա «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու մասին, իսկ Գերագույն խորհուրդն էլ ճանաչվել է միակ մարմինը, որը կարող է հանդես գալ Հայաստանի ժողովրդի անունից (3-րդ կետ), ընդ որում, հենց Գերագույն խորհրդին է վերապահվել զինված ուժերի օգտագործման մասին որոշում ընդունելու բացառիկ լիազորությունը (5-րդ կետ), ինչն արդեն հետագայում «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու գործընթացների համատեքստում մոռացության է մատնվում:

Անկախության հռչակագրի հիմնարար դրույթներից է նաև այն, որ Հայաստանի տարածքում պետք է գործեին միայն Հայաստանի Սահմանադրությունը և օրենքները, ինչը դիտարկվել է որպես ինքնիշխանության էական հատկանիշ: Մինչդեռ այս արդեն հանրաճանաչ իրավական սկզբունքը ևս դարձյալ «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու մոլուցքի արդյունքում շատ շուտով մոռացության է մատնվել:

Պատմական անցքերի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀՇ-ի պարագլուխները, այնուամենայնիվ, կաշկանդված լինելով խորհրդային իշխանության մոսկովյան կենտրոնից, միառժամանակ ձեռնպահ են մնացել «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելուց, անգամ Անկախության հռչակագրում են շրջանցել այդ թեման, սակայն խորհրդային կարգերի փլուզումից հետո արագորեն անցել են արագ հակագրոհի:

Եվ ահա արդեն մեկ տարի անց, 1991 հունիսի 25-ին «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու նույնաբովանդակ որոշում է կայացրել արդեն ՀՀ Գերագույն խորհուրդը, որով դարձյալ նախատեսվել է նախագիծ պատրաստել նաև Սահմանադրությունում փոփոխություններ կատարելու վերաբերյալ: Դրանից երեք օր առաջ՝ հունիսի 22-ին, ՀՀ Գերագույն խորհրդի նախագահությունն արդեն որոշել էր հիմնել «պրեզիդենտի պոստ», որի ընտրությունները պետք է լինեին հենց 1991թ., այսինքն`դեռ անգամ Սահմանադրությունում փոփոխությունները չկատարած, օրենքը չընդունած, նախագահությունն արդեն որոշել էր ընտրությունների ժամկետը:

Վերոնշյալ երկու որոշումներից բացառապես ընթացիկ օրենքներով կյանքի կոչվեցին միայն այն դրույթները, որոնք վերաբերում էին զուտ օրենսդրական եղանակով «Հանրապետության նախագահի» պաշտոն հիմնելուն և ընտրության ժամկետին, ըստ այդմ էլ՝ 1991թ. օգոստոսի 1-ին ընդունվեց «ՀՀ Նախագահի մասին» ՀՀ օրենքը, իսկ հաջոդ օրը՝ օգոստոսի 2-ին՝ «ՀՀ Նախագահի ընտրությունների մասին» ՀՀ օրենքը: Ինչ վերաբերում է Սահմանադրությանը, այդպես էլ շտապողականությունը թույլ չտվեց այդպիսի «մանրուքների» վրա ուշադրություն դարձնել, ինչի արդյունքում արմատապես վերանայվեց կառավարման ողջ համակարգը, մինչդեռ Սահմանադրությունը մնաց անփոփոխ: Այսպիսով խախտվել է Գերագույն խորհրդի 1991 հունիսի 25-ի «պրեզիդենտի պոստ» հիմնելու վերաբերյալ որոշումը, որով նախատեսվել էր նախագիծ պատրաստել նաև Սահմանադրությունում փոփոխություններ կատարելու վերաբերյալ:

Ընդ որում, 1978թ. Սահմանադրության իրավաբանական ուժը, մինչև 1995 թ. Սահմանադրության ընդունումը, երբևէ չի կասեցվել կամ դադարեցվել, ավելին` հարկ եղած դեպքում դրանում կատարվել են անհրաժեշտ փոփոխություններ և լրացումներ: Հատկանշական է այն, որ այդ հարցին անդրադարձ է արվել միայն 1995 թ. Սահմանադրությամբ, որի 116-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն, «Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելու պահից` 1) դադարում է 1978 թվականի Սահմանադրության, հետագա փոփոխություններով և լրացումներով հանդերձ, ինչպես նաև սահմանադրական օրենքների գործողությունը»: Այսպիսով, 1978 թ. Սահմանադրության բարձրագույն իրավաբանական ուժը մինչև նոր Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելը՝ գործողությունը, հաստատվել է հենց ՀՀ առաջին Սահմանադրությամբ: Իսկ 1978թ. Սահմանադրության 170-րդ հոդվածի համաձայն, «Հայաստանի Հանրապետության բոլոր օրենքները և պետական մարմինների մյուս ակտերը հրատարակվում են Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության հիման վրա և նրան համապատասխան (ընդգծումը մերն է)»:

Բացի վերը նշվածից, 171-րդ հոդվածի համաձայն, «Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրության փոփոխումը կատարվում է ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի որոշմամբ` ընդունված Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երկու երրորդի մեծամասնությամբ»: Այսինքն՝ «ՀՀ Նախագահի մասին» ՀՀ օրենք կարող էր ընդունվել բացառապես Գերագույն խորհրդի կողմից պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երկու երրորդի մեծամասնությամբ Սահմանադրության մեջ համապատասխան փոփոխություններ կատարելուց հետո, ինչը չի արվել: Չի բացառվում, որ նախաձեռնողները պարզապես վստահ չեն եղել, թե այդ փուլում Գերագույն խորհրդում հնարավոր կլիներ ապահովել ձայների այդչափ մեծ շեմ, ինչի կարիքը բացարձակապես չկար ընթացիկ օրենք (տվյալ պարագայում` 1991 թ. օգոստոսի 1-ին «ՀՀ նախագահի մասին» ՀՀ օրենքը, և օգոստոսի 2-ին՝ «ՀՀ նախագահի ընտրությունների մասին» ՀՀ օրենքը) ընդունելու պարագայում:

Այսպիսով, Գերագույն խորհուրդն ու նրա նախագահությունն ի սկզբանե նախատեսելով սահմանադրական փոփոխություններ, դրա համար այդպես էլ չեն դրսևորել անհրաժեշտ հետևողականություն և ձեռնամուխ են եղել ընթացիկ օրենքներով կառավարման համակարգի արմատական փոփոխությանը:

Գործնականում փորձ է արվել այս բարդ խնդրի օրինական լուծման պատրանք ստեղծել, սակայն էլ ավելի է խճողվել իրավիճակը, քանզի Գերագույն խորհուրդը դիմել է ակնհայտ ապօրինի քայլի, այն է՝ 1991 թ. սեպտեմբերի 25-ին ընդունել է «Անկախ պետականության հիմնադրույթների մասին», այսպես կոչված, սահմանադրական օրենք (մինչև Սահմանադրության 2015 թ. փոփոխություններն այդպիսի օրենսդրական ակտ նախատեսված չի եղել ՀՀ իրավական համակարգում), որով քողարկված կերպով առաջադրվել է Սահմանադրությունում փոփոխություն կատարելու անհեռանկար և ապօրինի այլընտրանք. «Մինչև Հայաստանի Հանրապետության նոր սահմանադրության ընդունումը գործող սահմանադրությունն ու օրենքները գործում են այնքանով, որքանով դրանք չեն հակասում սույն օրենքին և «Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրի հիման վրա ընդունված օրենսդրական ակտերին (16-րդ հոդված): Այս օրենսդրական ակտի բուն նպատակը եղել է Սահմանադրության շրջանցումը, սակայն այնքան ահեռատես են եղել, որ միաժամանակ կատարել են վերապահում. «Հայաստանի անկախության մասին» Հռչակագրի հիման վրա ընդունված օրենսդրական ակտերին», այսպիսով անտեսելով, որ Հռչակագիրը ևս նախատեսել է 1978թ. Սահմանադրության անվերապահ գործողությունը և, հարկ եղած դեպքում, դրանում փոփոխություններ կատարելու հնարավորությունը:

Ընդ որում, ինչպես վերը նշեցի, բուն Սահմանադրությունում փոփոխություններ կատարելու համար ավելի մեծ շեմ է եղել սահմանված, քան ցանկացած այլ իրավական ակտի ընդունման, այդ թվում՝ սահմանադրական օրենք կոչվածի: Ակնհայտ է, որ  տվյալ դեպքում գործել են ոչ թե իրավաչափ եղանակներով, այլ դրսևորել են իրավիճակային մտացածին ու հնարովի քայլերով բարդությունը շրջանցելու նկրտում:

Վերոնշյալ փաստարկների պարագայում, մինչև 1995 թ. Սահմանադրության ընդունումը, ՀՀ Նախագահի պաշտոնը եղել է հակասահմանադրական ինստիտուտ, ուստի անհասկանալի է հաճախ կիրառման մեջ դրվող «առաջին նախագահ» եզրույթը: Բնորոշ է այն, որ որոշ իրավագետներ գեթ մեկ անգամ չեն անդրադարձել իրենց քաղաքական առաջնորդի «պետական կենսագրությանը», ձգտելով ամեն ինչ մոռացության մատնել՝ թեման դարձնելով անձեռնմխելի:

Հետագա զարգացումները ցույց են տալիս, որ խիստ կենտրոնացված կառավարման անցնելու ձգտումները թելադրված չեն եղել միայն անձնական հատկանիշներով՝ փառասիրությամբ, այլ հետապնդել են նաև քաղաքական հակառակորդներին հնարավորինս ուժի գործադրմամբ, անհամաչափ միջոցներով չեզոքացնելու նպատակ: Այն, որ նախագահի պաշտոնի հիմնումից և երկրի խիստ կենտրոնացված կառավարման անցնելուց հետո ՀՀ ողջ տնտեսության, սոցիալական քաղաքականության հիմնարար հարցերը որևէ վարչապետի կողմից մինչև 2015թ. սահմանադրական փոփոխությունների, լրացումների համապատասխան հոդվածների ուժի մեջ մտնելը չէին կարող տնօրինվել, այսինքն` նրանք չէին կարող ճանաչվել, լինել այդ հարցերի լուծման ինքնուրույն պատասխանատուներ, արդեն վաղուց հայտնի իրաղություն է, սակայն անդրադառնանք առավել առանցքային՝ զինված ուժերի օգտագործման խնդրին:

Ինչպես արդեն նկատեցինք, Անկախության հռչակագրով զինված ուժերի օգտագործման բացառիկ լիազորությունը վերապահված է եղել միայն Գերագույն խորհրդին, սակայն դա չի խանգարել, որ առանց սահմանադրական փոփոխությունների, արդեն մեկ տարի անց, զինված ուժերի օգտագործման լիազորությունը փոխանցվի հանրապետության նորընտիր նախագահին. մասնավորապես, «ՀՀ Նախագահի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն, հանրապետության նախագահը ճանաչվել է զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար և այդ կարգավիճակով.

«… հանրապետության վրա զինված հարձակման դեպքում որոշում է ընդունում զինված ուժերի օգտագործման մասին, իսկ արտաքին վտանգի առկայության դեպքում հայտարարում է ռազմական դրություն հանրապետության ողջ տարածքում կամ առանձին շրջաններում: Նշված դեպքերում կարող է հայտարարել ընդհանուր կամ մասնակի զորահավաք:

Լայնածավալ աղետի դեպքում կամ այլ արտակարգ իրավիճակներում, ելնելով վիճակի արագ կարգավորման և օրինականության վերականգնման անհրաժեշտությունից, կարող է հայտարարել մինչև երեք ամիս տևողությամբ արտակարգ դրություն, որի ժամկետը երկարացվում է Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի համաձայնությամբ:

Զինված ուժերի օգտագործման, ռազմական կամ արտակարգ դրություն հայտարարելու մասին որոշումները (ընդգծումը մերն է. այն ցույց է տալիս, որ զինված ուժերի օգտագործման որոշումը կարող է լինել նաև ինքնուրույն և անմիջական կապ չունենալ ռազմական կամ արտակարգ դրության հետ) ոչ ուշ, քան քառասունութ ժամվա ընթացքում ներկայացնում է Գերագույն խորհրդի հաստատմանը:

Պատերազմական  ռազմական և արտակարգ դրության կարգավիճակը սահմանվում է օրենքով»:

Հիմք ընդունելով հիշյալ օրենսդրական ձևակերպումը, որն իր արտացոլումը չի ստացել 1978թ. Սահմանադրության մեջ լրացում կատարելով,, ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր- Պետրոսյանը բազում անգամ զինված ուժերն օգտագործելու հրամանագրեր է արձակել, ընդ որում, ոչ միայն արտակարգ դրություն հայտարարելու, այլև առանձին հանրահավաքների դիմակայելու դեպքերում: Այսպես, այդպիսի հրամանագրեր են արձակվել 1992թ. հունիսի 19-ին՝ «Մեղրու և Կապանի շրջաններում արտակարգ դրություն հայտարարելու մասին», 1992թ. հուլիսի 29-ին՝ «Գորիս քաղաքում և Գորիսի շրջանում արտակարգ դրություն հայտարարելու մասին», 1992 թ. հուլիսի 29-ին՝ «Կրասնոսելսկի շրջանում արտակարդ դրություն հայտարարելու մասին», 1993 թ. փետրվարի 8-ին՝ «Արմավիրի շրջանում արտակարգ դրություն հայտարարելու մասին»: Բոլոր այս հրամանագրերում արտակարգ դրության պատասխանատուներ են համարվել ինչպես ներքին գործերի, այնպես էլ պաշտպանության նախարարությունները:

Ինչ վերաբերում է 1996 թ. նախագահական ընտրություններին հաջորդող իրադարձություններին, երբ ընտրությունների արդյունքները բողոքարկող անձինք մասնակցում էին մեծաքանակ հանրահավաքների, ապա այս դեպքում զինված ուժերը, այդ թվում՝ ծանր զինտեխնիկան անմիջապես մարդկանց հետ շփումների հարթությամբ օգտագործելը եղել է առանց արտակարգ դրություն հայտարարելու:

Նկատենք, որ Գերագույն խորհրդի կողմից Անկախության հչակագրի հիմքով  կայացվել է զինված ուժերի միայն մասնակի օգտագործման ընդամենը մեկ որոշում, այն է՝ 1990 թ. օգոստոսի 29-ին կայացվել է «Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքում արտակարգ դրություն մտցնելու մասին» որոշում, ընդ որում, սա եղել է արտակարգ դրության մասին առաջին որոշումը: Այս որոշմամբ հետապնդվում էր Հայոց Ազգային Բանակի (ՀԱԲ), որպես ռազմական կազմակերպության, գործունեության դադարեցումը, իսկ կատարման պատասխանատուներ էին ճանաչված ներքին գործերի նախարարության և նրան ենթակա զորքերի ստորաբաժանումների, պետական անվտանգության կոմիտեի, ինչպես նաև միլիցիայի կառուցվածքներում ընդգրկված հասարակական կարգի պահպանության ջոկատները:

Արթուր Հովհաննիսյան